Centrum Nauki Kopernik (CNK, ul. Wybrzeże Kościuszkowskie #20) to interaktywne laboratorium w którym odwiedzający samodzielnie przeprowadzają doświadczenia. Jest to największe centrum nauki w Polsce. Koszt powstania obiektu wyniósł ponad 305 mln zł. Dotacja z UE zapewniła 207 mln zł [1]. Pierwowzorem było Exploratorium, utworzone w 1969 roku przez Franka Oppenheimera w San Francisco [25]. W ciągu kolejnych 37 lat stworzono na świecie ponad 500 takich centrów nauki [26].

Centrum tworzy 1) główny budynek w kształcie litery L o powierzchni 15 tys. m2 [1], złożony z dwóch modułów. Moduł A to część budynku położona bezpośrednio nad Wisłą, w której znajdzie się większa część powierzchni ekspozycyjnej. Moduł B to mniejsza część ekspozycji oraz laboratoria i pracownie dla grup szkolnych, a także centrum konferencyjne, kawiarnie i restauracje oraz pomieszczenia biurowe [25]. Lekkości budynkowi B nadaje ogromne wcięcie, wyglądające jak lądowisko dla pojazdów kosmicznych. Ten ogromny parapet został wyłożony płytami z piaskowca. Ciekawymi elementami konstrukcji będzie sześć kraterów, rozpraszających światło. W budynku zamontowano 8000 pochłaniaczy akustycznych [31]. Budynek ma wysokość 12 m (lokalne przewyższenia, czyli punkt zawieszenia wahadła Foucaulta i platforma widokowa planetarium są na wysokości 16 m), dwie kondygnacje nadziemne i jedną podziemną [7]; 3) multimedialne planetarium z kopułą o średnicy 16 metrów, z platformą widokową, usytuowane w bryle przypominającej wyglądem głaz narzutowy; 4) Park Odkrywców otaczający kompleks. Znajdują się w nim urządzenia do przeprowadzania eksperymentów pod gołym niebem, zewnętrzna galeria sztuki i amfiteatr [1].

Centrum zostało wybudowane nad tunelem Wisłostrady [1]. Brak możliwości przekazywania obciążeń na strop tunelu Wisłostrady wymusił konieczność zaprojektowania konstrukcji transferowej [26]. Główną konstrukcję nośną tworzą kratoramy (megakratownice) stalowe, które opierają się po dwóch stronach tunelu. W podstawie zaprojektowano platformę wykonaną w technologii betonu sprężonego, na której spoczywają belki strunobetonowe podpierające strop centralnej części budynku. Mają 47 metrów i są najdłuższe w Polsce [25]. Pomiędzy belkami zaprojektowano płytę grubości 15 cm. Ze względu na sąsiedztwo Wisły do budowy ścian użyto betonu wodoszczelnego i mrozoodpornego [26].

Elewacja powstała z ułożonych pionowo płyt betonu zbrojonego włóknem szklanym [4]. We wnętrzu skorupa staje się wizualnie perforowana parawanem płyt włóknisto–betonowych, utrzymanych w tonacji kolorów ziemi. Spękania regulują dopływ światła do wnętrza Centrum Nauki, odprowadzają w naturalny sposób wodę z dachu i tworzą oddychającą kurtynę [7]. Ideą była maksymalna redukcja systemu klimatyzacji na rzecz wentylacji naturalnej. Dach został wyposażony w kratery/patia oraz w dużą liczbę wentylatorów. Dodatkowo chłodne powietrze może być doprowadzane przez uchylne otwory w północnej i wschodniej fasadzie. 50% powierzchni budynku stanowi powierzchnia ekologicznie czynna [12].

Pracownicy mogą swobodnie wiercić w konstrukcji, a zwiedzający czują się raczej jakby byli w parku albo w domu, a nie w muzeum. Według projektantów ten budynek „miał mieć koncept, a nie detal” [13].

Park Odkrywców

Centrum jest otoczone przez Park Odkrywców, udostępniony w 2011 roku. To miejsce nad brzegiem Wisły, gdzie można wypocząć wśród zieleni oraz poeksperymentować z dźwiękiem. Szeptacze służą do kompozycji koncertów z naturalnych odgłosów grzmotu, wody i wulkanu, a dzięki instalacjom takim jak Echo, Konferencja czy Zwierciadła można komunikować się na odległość. W lecie jest to miejsce astronomicznych obserwacji nieba, kina plenerowego i projektów artystycznych [9]. Jego powierzchnia wynosi [11] 2.8 ha [25]. W południowej części Parku znajduje się galeria sztuki [12]. Kontynuacją założenia jest ogród na dachu głównego budynku [6].

Równolegle do Wisły biegnie szeroka promenada, która stanowi kompozycyjny i funkcjonalny rdzeń Parku i Centrum [6]. Wewnątrz budynku staje się agorą, gdzie znajduje się częściowo zadaszony dziedziniec o charakterze patio z oczkiem wodnym i sceną na wodzie [12].

Dach

Na dachu Kopernika znajduje się ogród, na który można wejść od strony południowej [3]. Autorzy projektu podkreślali, że to próba odtworzenia w architekturze naturalnego procesu powstawania krajobrazu w procesie erozji rzecznej i wód opadowych [6]. Ścieżki spacerowe w formie strumieni wiją się między kraterami pełniącymi funkcje świetlików i donicami z kilkudziesięcioma gatunkami roślin odpornych na trudne warunki wegetacji [3]. Elementy architektoniczne przedstawiają łachy rzeczne, plażę miejską, ogrody kamienne, rozlewiska, niecki i sztuczne wzgórza [7].

Planetarium

Jest to budynek dwukondygnacyjny z jednym poziomem podziemnym, o konstrukcji żelbetowej. W centralnej części została zaprojektowana żelbetowa kopuła o grubości ściany 200 mm. Na poziomie pierwszego piętra następuje zmiana obrysu rzutu budynku. Planetarium zostało połączone kładką z budynkiem B [26]. Kopuła planetarium została ukryta w głazie narzutowym. Jest to najbardziej wysunięta w stronę Wisły część kompleksu i zarazem jego główna dominanta. W nocy, dzięki zastosowaniu blachy perforowanej, powłoka z rastrowanego barwnego szkła żarzy się światłem wewnętrznym niby meteor [7].

Pawilon 512

Jest to przestrzeń wystawienniczo-warsztatowa, zbudowana z gliny i betonu. Pawilon o długości 85 m i szerokości 5 m znajduje się na 512 kilometrze szlaku żeglownego Wisły. Pokryty trawą dach sprawia, że od strony Centrum Nauki Kopernik jest praktycznie niewidoczny. Prowadzi wzdłuż niego ścieżka rowerowa [10].

Tunel Wisłostrady na Powiślu

Tunel Wisłostrady był w latach 2003-2016 najdłuższym drogowym tunelem w Polsce [18]. Koncepcja realizacji tunelu Wisłostrady powstała na przełomie XX i XXI wieku. Początkowo zabudowa nad tunelem Wisłostrady miała mieć charakter komercyjny [14]. Zostały zorganizowane trzy place budów z oddzielnymi ogrodzeniami, bramami wjazdowymi, myjniami samochodowymi, systemami zrzutu wody z odwodnienia [17]. Budowa tunelu kosztowała ok. 210 mln zł. Na czas budowy tunelu wybudowano specjalną jezdnię na nabrzeżu Wisły, która obecnie jest rajem dla rolkarzy i rowerzystów. W wypadku awarii może służyć jako objazd [18].

Najkorzystniejszą ofertę przedstawiło konsorcjum Hydrobudowy-6 SA. Aby wybudować tunel, część drzew z przedwojennego założenia parkowego wycięto [19]. Prace budowlane trwały rok, w latach 2001-2002. Po ukończeniu przez wiele miesięcy trwał wielostronny spór m.in. ze strażą pożarną, w którym kwestionowano bezpieczeństwo tunelu. Otwarcie nastąpiło w sierpniu 2003 roku [14].

Wielokrotnie władze krytykowano za budowę, uważając ją za niepotrzebny wydatek [18]. Komentowano, że jest to pierwszy przypadek, gdy tunel został poprowadzony wzdłuż rzeki [27]. W internetowym konkursie na nazwę tunelu najwięcej głosów uzyskał "Przekręt”. Nazwa nie została wprowadzona w życie [14].

Tunel składa się z dwóch niezależnych jezdni, prowadzących ruch w przeciwnych kierunkach. Obie mają po trzy pasy ruchu. Dłuższy jest tunel zachodni, który ma 930 m [14], w tym 776 m pod stropem [17]. Wschodni ma 889 m [14], w tym 684 m pod stropem [17]. Konstrukcja tunelu jest podzielona na 65 sekcji. Cechą charakterystyczną jest brak połączeń konstrukcyjnych wanny żelbetowej z oczepami (przenoszącymi naprężenia) i ścianami szczelinowymi (zakotwiczającymi tunel przed wyporem wody). Wanna żelbetowa ma możliwość przemieszczania się w dół z powodu osiadania oraz może być podniesiona do góry podczas wysokich stanów Wisły. Po raz pierwszy w Polsce na tak dużą skalę przemysłową zastosowano tu beton SCC (samozagęszczalny). Zewnętrzne ściany szczelinowe mają grubość 80 cm, a fundamenty znajdują się na głębokości 12 metrów [17]. Tunel wyposażony jest w systemy oddymiania i wentylacji. Strop tunelu lekko opada na obie strony, dzięki czemu woda spływa grawitacyjnie na boki. Trzy grube i głębokie ściany szczelinowe w dolnych partiach mają otwory, umożliwiające swobodny spływ wody pod tunelem [18].

W części środkowej tunelu, w rejonie mostu Świętokrzyskiego, przewidziano poszerzenie na przystanki autobusowe, czerpnie powietrza, zejścia dla pieszych oraz windy dla osób niepełnosprawnych [17]. Jest też możliwość połączenia przystanków autobusowych ze stacją metra [19]. Celem budowy tunelu było uzyskanie dodatkowych terenów miejskich i przybliżenie aglomeracji warszawskiej do rzeki. Usprawniony został ruch tranzytowy północ-południe oraz ruch lokalny w rejonie mostu Świętokrzyskiego.

W podłożu na głębokości 3.3-10 metrów stwierdzono występowanie gruntów nasypowych w postaci gruzu, cegły, kawałków drewna, popiołów, piasków gliniastych, żużli, glin i żwiru. Pod nimi występują grunty niespoiste w postaci piasków i pyłów piaszczystych. Na głębokości 3.6-8.0 metrów oraz na głębokości 12-16 metrów [17] występują zwierciadła wody gruntowej.

Do początku XX wieku roku w miejscu gmachu Centrum Nauki Kopernik znajdowało się koryto Wisły, a ul. Wybrzeże Kościuszkowskie była bulwarem pomiędzy mostem Śląsko-Dąbrowskim i Mostem Poniatowskiego [2]. Koncepcja umocnienia pojawiła się po wielkiej powodzi z 1819 roku. Budowa nie doszła do skutku w wyniku wybuchu powstania listopadowego. Po jego upadku zgromadzone na bulwar kamienie przeznaczono na budowę Cytadeli. Ostatecznie bulwar wyłożono kamieniem ciosowym przed 1841 roku. W 1899 roku rozpoczęto na tym odcinku modernizację bulwaru, według projektu Miłkowskiego, jednak ostatecznie w 1910 roku zrealizowano projekt Stanisława Bartoszka. Zbocza wybrukowano obrobionym kamieniem wapiennym (z kamieniołomów J. Albrechta w Kazimierzu Dolnym), natomiast jezdnię wykonano z kocich łbów. Zastosowano chodniki betonowe, schody granitowe z tarasu wyższego na niższy oraz balustradę z żeliwnych ozdobnych słupków (wykonanych w Odlewni Bliżyn koło Skarżyska-Kamiennej), połączonych rurami stalowymi [20].

Początkowo odcinek między mostem Kierbedzia a mostem Poniatowskiego był postrzegany jako bezpieczny tylko w dzień. Wieczorem przylegała do niego zła sława Powiśla, „gdzie z nastaniem mroku niepodzielnie królował złodziej i opryszek” [20]. Zmieniło się to wtedy, gdy w 1916 roku na górnym poziomie bulwaru zbudowano dwie jezdnie z szerokim na 16-20 metrów skwerem. Odcinek (pomiędzy mostami Kierbedzia i Poniatowskiego) został nazwany w 1917 roku Wybrzeżem Kościuszkowskim na pamiątkę setnej rocznicy śmierci Naczelnika. Powstały tam kwietniki, a na północ od obecnego Centrum Nauki Kopernik [20] w 1930 roku odsłonięto pomnik Dowborczyków. Został on zniszczony w 1948 roku. Obecnie odtworzony pomnik znajduje się w Muzeum Wojska Polskiego [2]. Budowa bulwarów była efektem koncepcji prezydenta Stefana Starzyńskiego, która zakładała przywrócenie Wisły Warszawie [20]. Wisła miała się stać najważniejszym klinem napowietrzającym Warszawę, a także istotną arterią komunikacyjną, czyli Trasą N-S bis [28].

Nabrzeże, o długości 1260 m, posiadało w dwudziestoleciu międzywojennym konstrukcję ziemną w formie skarpy umocnionej dwurzędową palisadą. Krawędź nabrzeża położona była na wysokości +4.02 m względem 0 na wodowskazie warszawskim). W 1928 (1923 [26]) roku została zbudowana wzdłuż nabrzeża bocznica kolejowa prowadząca ze stacji Warszawa Gdańska do elektrowni na Powiślu. Umożliwiała przeładunek 650 ton na dobę między wagonami kolejowymi i jednostkami wodnymi. Posiadała też połączenie drogowe, a jej właścicielem był Skarb Państwa [20]. Dowożono nią węgiel, wywożono żużel i popiół z palenisk kotłów. Tor dostawczy elektrowni zlikwidowano dopiero w 1974 roku [26].

Najwyższy poziom bulwaru wykonano w latach 1934-1937 na całym odcinku w formie jezdni trasy prowadzącej na Żoliborz. Miała ona 11 m szerokości, chodniki od strony rzeki 4 m, chodnik od strony lądu 9 m (w tym dwa pasy zieleni po 2 m szerokości każdy). W 1937 roku wykonano asfaltową nawierzchnię od mostu średnicowego do Mariensztatu [20].

Na Wybrzeżu Kościuszkowskim zaplanowano umieszczenie części Powszechnej Wystawy Krajowej, która miała odbyć się w 1944 roku. Na planie wystawy, autorstwa Juliusza Nagórskiego, znajdują się pawilony wystawowe oraz wiszący most wystawowy z pylonami (w miejscu obecnego Mostu Świętokrzyskiego) [28].

Zieleń bulwarów była starannie pielęgnowana przez Dział Ogrodniczy magistratu. Zdjęcia z lat 30-tych XX wieku pokazują tłumy spacerujących po nadwiślańskim bulwarze. W okresie wiosenno-letnim wyruszano statkami na niedzielne wycieczki, popularne było spędzanie czasu na plaży, uprawianie sportów wodnych i organizacja masowych uroczystości. Przykładowo od 1882 roku przez Warszawskie Towarzystwo Wioślarskie organizowane są Wianki na Wiśle [28].

Wybuch II wojny światowej przerwał prace przy zagospodarowaniu lewego brzegu Wisły, a ściana oporowa górnego bulwaru międzywojennego została w wielu miejscach uszkodzona. Natomiast bulwary XIX-wieczne przetrwały stosunkowo dobrze zachowane. Nawierzchnia brukowana została w niewielkim stopniu zarośnięta trawą, a balustrada posiadała uszkodzone pojedyncze słupki żeliwne [20].

W okresie powojennym na odcinku bulwarów XIX-wiecznych wbudowano schody o konstrukcji betonowej [20].

Dolny stok został zmodernizowany w latach 70-tych XX wieku. Ścian oporowych nie poddawano remontom, nie licząc powojennej naprawy (wykonanej sposobem gospodarczym) [20].

W 1974 roku uruchomiono Wisłostradę, nadrzeczną trasę łączącą północ i południe Warszawy. Jej budowa odcięła Powiśle od rzeki [26].

Początek prac nad powstaniem Centrum Nauki Kopernik określa się na 2004 rok. W 2005 roku rozstrzygnięto konkurs na projekt architektoniczny budynku. Wygrało go przedsiębiorstwo RAr-2 Laboratorium Architektury z Rudy Śląskiej [1] pokonując 35 innych pracowni [8]. W 2008 roku przetarg na wykonawcę budynku Centrum wygrało przedsiębiorstwo Warbud S.A i w tym samym roku rozpoczęły się prace budowlane [1]. Projektanci projektu budowlanego to Magda Łukasik, Jan Kubec, Michał Tomanek, Grzegorz Buława, Anna Małek, Krzysztof Zalewski, Zbyszko Bujniewicz [5]. Konstrukcję zaprojektowało Biuro Happold Polska [26].

W 2004 roku rozstrzygnięto internetowy konkurs na nazwę. Spośród 1600 propozycji wybrano Kopernika, propozycję przesłaną przez dwie osoby, w tym przez Artura Strzygę [29].

Oficjalny początek budowy zainaugurowała prezydent Warszawy Hanna Gronkiewicz-Waltz wbijając pozłacaną łopatę w ziemię. Potem widzowie zobaczyli "taniec" ciężkiego sprzętu. Kierownikiem budowy został Mariusz Janikowski [31].

W 2008 roku, podczas budowy, budynek przeszedł próbę wody podczas powodzi. Poziom Wisły podniósł się na wysokość niemal 8 metrów, co nie spowodowało żadnych szkód [6].

Podczas budowy centrum w 2008 roku część tunelu Wisłostrady odkopano [18]. Na początku prac robotnicy dokopali się do kilkunastu tajemniczych światłowodów, których nie było na planach. Ich właścicielami okazało się m.in. Ministerstwo Obrony Narodowej, komenda stołeczna policji, Krajowy Depozyt Papierów Wartościowych, telewizja kablowa czy TP SA. Trafiły do zbiorczego tunelu technicznego, podobnie jak m.in. rury MPWiK, kable energetyczne czy instalacje obsługujące Wisłostradę, w którym konserwatorzy mają do nich łatwy dostęp [30].

Do mocowania megakratownic wykorzystano jeden z największych w Europie dźwigów samojezdnych, Herkulesa [31]. Jego ramię liczy 96 m. Każda z megakratownic waży od 30 do 70 ton. Zwiedzający podczas zwiedzania widzą w środku kratownice, podobnie jak wszystkie rury i przewody pod sufitem [32]. Niewielki pawilon w Parku Odkrywców ma ściany wykonane z gliny. Zostały wykonane metodą tradycyjną, w której budowniczy ubijali dowożoną glinę w tempie 1m3 na 15 godzin [31].

Na terenie budowy Centrum Nauki Kopernik bulwary zostały rozebrane w 2009 roku, ich stoki splantowano, natomiast zabytkowe elementy balustrady zdemontowano i zezłomowano. Płyty na przeważającej długości były pokryte graffiti, a balustrady skorodowane. Ściana oporowa dolnego bulwaru, brukowana ciosami granitowym, od strony rzeki zachowała się w stosunkowo dobrym stanie. Pomiędzy pierwszymi a drugimi schodami, zachowany był oryginalny podwójny żeliwny poler cumowniczy o średnicy pachołków 24 cm. Droga dolnego bulwaru posiadała wtórną nawierzchnię z masy bitumicznej [20].

Pierwszy moduł budynku został otwarty w 2010 roku wraz z pięcioma wystawami stałymi (Świat w ruchu, Człowiek i środowisko, Korzenie cywilizacji, Strefa światła, Bzzz!). Wystawy Świat w ruchu oraz Człowiek i środowisko przygotowało konsorcjum Bruns and NortherLight, a Korzenie Cywilizacji oraz Strefa światła przedsiębiorstwo Hüttinger. Moduły RE: generacja, planetarium Niebo Kopernika, Park Odkrywców oraz laboratoria (chemiczne, biologiczne, robotyczne, fizyczne) udostępniono w 2011 roku [1].

W latach 2012-2013 tunel był zamknięty ze względu na zalanie w trakcie budowy stacji II linii metra [18]. Od Centrum pochodzi nazwa stacji, nadana w 2013 roku [1].

Jelonki

Na skwerze kpt. Stanisława Skibniewskiego "Cubryny", pomiędzy ulicą Lipową a dojazdem do Mostu Świętokrzyskiego w 2004 roku zostały zamontowane trzy różowe jelonki i były tu eksponowane do 2007 roku. Instalacja autorstwa Luizy Marklowskiej i Hanny Kokczyńskiej w nocy rozświetlały mrok różowym światłem. Zostały zgłoszone w konkursie na uatrakcyjnienie stacji metra Pole Mokotowskie, jednak dzięki fundacji Bęc Zmiana w ramach projektu Nowy Dizajn Miejski znalazły się nad Wisłą [22]. Nie przedstawiają konkretnego gatunku jelenia, najbardziej zbliżone były do jelenia amerykańskiego [24]. Były projektem tymczasowym, zaplanowanym na trzy miesiące. W 2004 roku Jelonki zdobyły nagrodę Wdechy w kategorii Wydarzenie Roku [22]. Sponsorem instalacji była firma Vattenfall [24].