Pomnik Budowy Szosy Brzeskiej (też: Pomnik Budowniczych Szosy Brzeskiej, Pomnik Pracy, Obelisk Szosy Warszawsko-Brzeskiej, Obelisk Grochowski [4], Żelazny Pomnik, Żelazny Słup [6]) znajduje się przy ul. Grochowskiej #260. Powstał dla uczczenia zbudowanej w latach 1820-1823 brukowanej szosy prowadzącej z Warszawy do Brześcia, tak zwanej szosy brzeskiej [1], pierwszej drogi bitej [2] i najdłuższej arterii komunikacyjnej Królestwa Polskiego [5].

Identyczny obelisk odsłonięto na drugim końcu trasy, w Terespolu [1]. Został odsłonięty 10 listopada 1825 roku [11], pół roku po warszawskim [12].

Słup został wykonany według antycznego porządku egipskich obelisków. W czasach faraonów takie słupy ustawiano po bokach drogi, aby wyznaczały bramę wyjazdową [9].

Pomnik jest drugim w Warszawie pomnikiem wystawionym na placu publicznym (pierwszym była Kolumna Zygmunta) [14]. Ma wysokość ok. 14 metrów (osiemnastu łokci polskich [14]) i ustawiony jest na czworobocznym cokole [1], na które się wchodziło dwoma stopniami. Wokół stoją cztery słupki połączone łańcuchami w charakterze ogrodzenia [14]. Zarówno pomnik jak i ogrodzenie zostały wykonane z żeliwa [1].

Napisy

Na froncie obelisku widnieje data ukończenia budowy drogi: MDCCCXXII [1]. Na wschodniej ścianie [9] znalazł się napis w języku polskim [9]: ZA ALEXANDRA I. CES. S. W. ROSS. KROLA POLSK [10] NAKŁADEM. NARODOWYM. DROGI. BRZESKIFY. STAY. (staja nowopolska to 1066.8 m [6]) CLXXVIII Z GŁAZU UBITO [11]. Zapewne po opuszczeniu Warszawy przez Rosjan w 1915 roku początkowy fragment o patronacie usunięto [8]. Na zachodniej ścianie [9] znajduje się ten sam napis po łacinie VIA PETROPOLITANA A VARSAVIA BRESTIUM CLXXVIII STAD [11].

Płaskorzeźby

Południowy bok obelisku (front pomnika) ozdobiony jest płaskorzeźbami przedstawiającymi panoramy trzech miast: Warszawy (nad cokołem), Siedlec (w połowie wysokości) i Brześcia (na szczycie). Między nimi są dwie serie po trzy sceny z budowy traktu: kamieniarze przy produkcji kostki, niwelacja drogi, wbijanie pala, brukowanie, konserwacja oraz wóz z kupcem na drodze, który przejeżdża obok pomnika [1]. Jadący wóz mija żelazny obelisk [13]. Płaskorzeźby ukazują sceny w sposób realistyczny. Są na nich robotnicy w kubrakach, długich butach, konfederatkach, kapeluszach, kmiecie czy bosy wąsaty chłop w baraniej czapce pchający taczkę [1]. W tamtym czasie przedstawienia ludzi pracy w sztuce praktycznie się nie zdarzały [12]. Twórcą płaskorzeźb był Paweł Maliński [1].

Podobno płaskorzeźby miały początkowo kolor złoty [4].

Medaliony

W górnej części pomnika w miejscu gdzie teraz są wgłębienia, znajdowały się owalne plakiety Pierwszy przedstawiał dwugłowego orła [2], godło carskiej Rosji, na jego piersiach był orzeł polski [4]. Na drugim można było zobaczyć prawdopodobnie podobiznę cara Aleksandra I [2]. Usunięto je po 1915 roku [2], być może w 1918 roku [4].

W dolnej części, pod inskrypcjami pierwotnie mieściły się powiększone awersy i rewersy dwóch medali pamiątkowych wybitych z okazji budowy szosy brzeskiej. Projekt przygotowali uczniowie Oddziału Sztuk Pięknych [1]. Zostały one wybite w 1825 roku [2], podobno z tego samego metalu z którego odlano pomniki [10]. Przynajmniej jeden był autorstwa Fryderyka Wilhelma Hoecknera [2].

Awers na wschodniej ścianie przedstawia słup milowy z napisem "DROGA DO BRZEŚCIA" oraz kaduceuszem. Na słupie znajduje się głowa Hermesa zwrócona w cztery strony świata. W tle widoczny jest most i rzeka. W górnej połowie umieszczony został napis "OD WARSZAWY STAY CLXXVIII". Miejsce rewersu medalionu jest puste [11]. Znajdował się na nim napis "ZA ALEXANDRA I. CES. S. W. ROSS. KRÓLA POLSKI" i został usunięty zapewne w tym samym czasie co medaliony powyżej [2]. Na awersie na zachodniej ścianie znajduje się siedząca kobieta z kołem od wozu i źdźbłem zboża (gałązką laurową [1]) [11], siedząca na przyczółku mostu, oraz trzon kolumny [1]. Nad postacią znajduje się napis "A. VARSAVIA. STAD. CLXXVIII", a pod nią "VIA.BRESTIENSIS". Na rewersie, w środkowej części, widnieje kolumna z napisem "AERE PUBLICO SILICE STRATA", a dookoła niej napis "ALEX.I.P.F.V.CAES.AUG.IMP.T.RUS.REG.POL.JUSSU." [11].

Upamiętnienie przebudowy

1 grudnia 1935 roku, podczas otwarcia przebudowanej ul. Grochowskiej z inicjatywy Towarzystwa Przyjaciół Grochowa na pomniku odsłonięto tablicę upamiętniającą to wydarzenie. Projektantem tablicy był Ludwik Hickiewicz, twórcą A. Wójcicki, a tablicę odlał w żelazie Stefan Jarkowski w swoich zakładach przy ul. Grochowskiej [2].

Tablica później zaginęła [1] i została odtworzona.

Na tablicy znajduje się obecnie treść: W roku wielkiej zagłady narodowej po zgonie marszałka Józefa Piłsudskiego za czasów prezydentury r.p. Ignacego Mościckiego a prezydenta miasta Stefana Starzyńskiego drogę tę w obrębie Warszawy po 112 latach używania znowa ubito z betonu o nawierzchni granitowej w stopiątą rocznicę powstania listopadowego. 29-XI-1935 Tow. Przyjaciół Grochowa Komisja Hist. Zabytkowa [1]. Replika zawiera błąd, zamiast pierwotnego sformułowania "W roku wielkiej żałoby narodowej" znajduje się tekst "W roku wielkiej zagłady narodowej" [2].

Pomnik został ustawiony z inicjatywy ministra stanu Królestwa Polskiego Stanisława Staszica, który uważał, że na upamiętnienie zasługują również inicjatywy przyczyniające się do rozwoju kraju. Budowa pomnika mającego być pamiątką zbiorowego trudu przy tworzeniu przedsięwzięcia o charakterze gospodarczym było czymś niespotykanym [1]. Za wzór mógł zostać wzięty pomnik Legionów autorstwa S. Sierakowskiego [14]. Koncepcję opracowała komisja w składzie Feliks Bentkowski, August Jacobi i Józef Sierakowski. Obelisk wykonano w Zakładach Rządowych w Samsonowie [2], w założonej przez Stanisława Staszica hucie [1].

Pomnik został odsłonięty 21 maja 1825 roku ok. 150 metrów bardziej na północny zachód od obecnej lokalizacji. W ceremonii brali udział zarówno inżynierowie jak i robotnicy pracujący przy budowie drogi [1]. Z tej okazji spisano specjalny dokument i przekazano do biblioteki Towarzystwa Warszawskiego Przyjaciół Nauk. Podpisany został przez 27 osób, a ponieważ robotnicy nie potrafili pisać, obecność zaznaczyli krzyżykami przy swoich nazwiskach [4]. Wewnątrz pomnika umieszczono skrzynkę a w niej 10 pamiątkowych medali i 30 monet różnych państw z różnych okresów [14].

Chociaż obelisk (jak i drogę) wybudowano w granicach ówczesnej Rosji, nie było na nim żadnych rosyjskich napisów ani informacji, że droga prowadzi dalej do Moskwy (oficjalnie była to Szosa Moskiewska, zwana przez Polaków Szosą Brzeską) [14].

W czasie bitwy pod Olszynką Grochowską w lutym 1831 roku przy pomniku mieścił się sztab Wodza Naczelnego, gen. ks. Michała Radziwiłła. Nieopodal znajdował się również lazaret wojskowy, w którym opatrywano rannych i dokonywano zabiegów chirurgicznych. Miejsce to było też świadkiem odparcia szarży gwardii rosyjskiej 25 lutego 1831 roku [7] kirasjerów zwanych Lwami Paryskimi [11].

Pomnik został odnowiony w 1896 roku przez firmę H. Zieleziński [14].

W 1904 roku zarząd Warszawy przejął opiekę nad nim od gminy Kamionek i w wokół niego na obszernym placu założył park [14].

W latach 1915-1918 roku usunięto z pomnika treści nawiązujące do carskiej Rosji [10]. Kolejna renowacja pomnika miała miejsce w 1917 roku [1].

W 1939 roku przy pomniku z władzami Polski spotkali się Niemcy, aby po raz pierwszy żądać kapitulacji Warszawy (samochód i dwa czołgi). Przyjmował ich płk Sosabowski [11].

Podczas poszerzania ul. Grochowskiej w latach 1962-1964 przesunięto pomnik na nowe miejsce [14] i gruntownie odnowiono [1]. W lipcu 1965 roku obelisk został wpisany do rejestru zabytków pod numerem B-166 [3].

Kolejna renowacja obelisku miała miejsce [1] w latach 1984-1985 [2] metodą opracowaną przez Instytut Mechaniki Precyzyjnej w 1976 roku, w celu zabezpieczenia przed dalszą korozją [1].