Rotunda PKO to jeden z najbardziej znanych budynków w Warszawie, siedziba banku PKO BP (ul. Marszałkowska #100/102) [1]. Placyk przed wejściem to główny punkt spotkań Warszawiaków, którzy tutaj umawiali się na randki i imprezy [8] oraz punkt orientacyjny w przestrzeni miasta [13]. Rotunda to symbol powojennego modernizmu, jeden z budynków tzw. Ściany Wschodniej [18]. Budynek często zakrywany był ogromnym bilboardem.

27 października 1979 pod północną ścianą budynku odsłonięto tablicę upamiętniającą ofiary wybuchu gazu z tego samego roku [4].

Dawniej na wysokości ul. Widok stał drewniany młyn, a przez dzisiejsze al. Jerozolimskie przerzucony był drewniany mostek [16].

Kamienica Pinkusa Lothego

W 1845 roku ul. Marszałkowska w tym miejscu była dwukrotnie węższa. Nie było ronda, tylko skrzyżowanie. W latach 1865-1866 zabudowano narożnik, na którym dziś stoi Rotunda PKO. Stanęła tu trzypiętrowa kamienica (al. Jerozolimskie 34/36 róg ul. Marszałkowska 100 [20]) o fasadzie wzorowanej na dekoracji Luwru [16]. Była to kamienica Pinkusa Lothego, podwójna, trzypiętrowa. Projektantem był Antoni Sulimowski, a dekoracje w stylu paryskim wykonał Piotr Lescot [24]. Lothe otrzymał teren jako rekompensatę za straty finansowe poniesione przy budowie mostów dla kolei warszawsko-wiedeńskiej [20] W 1868 roku mieściła się tu bawaria I klasy i działała fabryka robót asfaltowych J. Ronquo. Później były tu sklepy a w narożniku znana w całej Warszawie cukiernia i kawiarnia Cafe Paris [24], która popularność zawdzięczała nie tylko wypiekom, ale też sali bilardowej [21]. Przed wybuchem I wojny światowej właścicielem cukierni był Leopold Briesemeister. W czasie okupacji niemieckiej podczas pierwszej wojny światowej władze wojskowe zamknęły cukiernię za wyrzucenie pijanego oficera armii niemieckiej [13].

W okresie międzywojennym mieściła się tu znana restauracja Żywiec [24]. Restaurację przed 1932 rokiem przebudowano według projektu Jerzego Sosnkowskiego. Jedną z sal ozdobiono freskiem autorstwa Bolesława Cybisa i Stanisława Łuckiewicza [18], przedstawiającym zwycięstwo polskiej floty w bitwie pod Oliwą [20]. W kamienicy w piwnicach znajdował się też mniej elegancki bar Pod Setką, nocna przystań dla taksówkarzy i dorożkarzy [21].

Na narożniku kamienicy znajdowała się tzw. gazeta świetlna. Był to działający w latach 1923-1928 wyświetlacz żarówkowy, zamontowany przez Zakład Cukierniczo-Gastronomiczny Złoty Róg. Litery wyjeżdżały z "rogu obfitości" po prawej stronie wyświetlacza. W 1928 roku wyświetlacz zasłonięty był płachtą z reklamami, zaś w 1931 roku w jego miejscu pojawił się neon piwa Żywiec [22] o treści: Pijcie piwo żywieckie [20], zdemontowany na początku okupacji niemieckiej [18].

Kamienica została zniszczona w 1944 roku [24], broniona przez batalion Iwo [20]. W latach 1945-1947 ruiny narożnika al. Jerozolimskich i ul. Marszałkowskiej rozebrano do wysokości parteru. W ten sposób powstała tzw. parterowa Marszałkowska pełniąca funkcje usługowe i handlowe dla całej stolicy. Pozostał bar Pod Setką, a w głębi posesji wyświetlano filmy na wielkim ekranie umieszczonym na ścianie szczytowej sąsiedniej kamienicy.

Hotel Wiedeński

Budynek z 1845 roku (ul. Marszałkowska 102 przy ul. Widok) od momentu powstania pełnił funkcję hotelu. Architektem był Piotr Frydrych [19]. Był to prestiżowy hotel, nawiązujący do pobliskiego dworca nazwą Hotel Warszawsko-Wiedeński. Przed 1937 rokiem nazwa została skrócona do Hotelu Wiedeńskiego. Znajdowało się w nim 90 pokoi [26]. Na kilka miesięcy przed wybuchem wojny, w 1939 roku hotel stał się siedzibą centrali handlowej 102 Polskie Źródła Zakupów [25], której wnętrza całkowicie przekształcono. Nazwa pochodziła od numeru kamienicy [26]. Działały tam sklepy aryjskie (nie żydowskie) [27]. W czasie wojny budynek uległ zniszczeniu [25].

Teren, na którym powstała Rotunda, w dwudziestoleciu międzywojennym zajmowały cztery kamienice: Hotel Wiedeński i Kamienica Lothego oraz obiekty przy ul. Widok #23 i ul. Widok #25.

W kamienicy przy ul. Widok 23 prowadził p. Stankiewicz własne Biuro Techniczne, zajmujące się instalacją centralnego ogrzewania, wodociągów, urządzeń sanitarnych i wentylacji [28].

Bachus

Przy ul. Widok #25 królowała restauracja i winiarnia „Bachus” o pięciu witrynach ujętych parą wejść. Daszki nad nimi zdobiły napisy RESTAURACJA i SKŁAD WIN, a nazwa firmy została umieszczona dwukrotnie powyżej okien. Były to neony, które świeciły na żółto (skrajne) i niebiesko, umieszczone na blaszanych podkładach barwy czerwonej. Kolejny neon miał postać semafora, w którym ćwierćkolisty napis BACHUS spływał na poziomy, trójrzędowy: RESTAURANT/SIMON I/STECKI, podparty listwą o kształcie odwróconej litery „L”. [30].

Od początku okupacji niemieckiej restaurację „Bachus” Niemcy zajęli jako lokal tylko dla Niemców przejeżdżających przez Warszawę na front wschodni i powracający stamtąd. Tu kpt. Kisieliński, pseudonim „Modrzew”, żołnierz Armii Krajowej, odkupował broń od żołnierzy niemieckich dla potrzeb podziemia. Trwało to jakiś czas, do momentu, gdy stała bywalczyni restauracji, zapewne szpieg, ostrzegła konspiratorów przed dalszą działalnością [31].

W 1948 roku rozpoczęto poszerzanie ul. Marszałkowskiej, która wraz z rozwojem motoryzacji stała się za wąska [13]. Miejsce długo było puste i nieuporządkowane [16].

Pawilony handlowe (tzw. parterowa Marszałkowska) zostały rozebrane na początku lat 60-tych XX wieku [3]. Budowa Rotundy, zaprojektowanej przez Jerzego Jakubowicza, rozpoczęła się w 1963 roku. Budynek został oddany do użytku w 1966 roku [3] z przeznaczeniem na placówkę banku PKO BP [7]. Był to jeden z elementów Ściany Wschodniej (poszczególne elementy projektowali różni architekci). Po jej otwarciu nie istniało jeszcze przejście podziemne [8]. Przebudowane na skrzyżowanie rondo oddano w 1970 roku [16]. Rotunda była nazywana Czapką generalską [1] ze względu na charakterystyczny ząbkowany dach [8]. Rotunda miała jeden podziemny poziom, do którego dojeżdżało się windą. Znajdowało się tam archiwum, pokoje pracowników oraz skarbiec. Dojazd prowadził podziemnym tunelem [29].

Wybuch gazu

15 lutego 1979 roku (w tłusty czwartek [15]) w budynku Rotundy nastąpił wybuch, w wyniku którego oficjalnie śmierć poniosło 49 osób, a 110 (135 [4]) zostało rannych [5]. Do eksplozji doszło na dwadzieścia minut przed końcem pierwszej zmiany, gdy w banku znajdowało się około 170 pracowników i 300 klientów [4].

O godzinie 12:37 rozległ się potężny huk. Cały gmach uniósł się nagle, niczym bańka mydlana, po czym pękł. Z przeszklonych ścian na ulice runęły tafle szkła, wewnątrz zaś do podziemi zapadły się wszystkie kondygnacje budynku, a budynek uniósł się nad ziemię i opadł. Milicjant pełniący obok służbę krzyknął w radiotelefon, że Rotunda wyleciała w powietrze i popędził w kierunku gmachu. Do pomocy rzucili się przechodnie, wyciągając rannych i udzielając pierwszej pomocy. Pierwsza karetka z dr Julią Borkowską-Gomez przyjechała po kilku minutach. Natychmiast wezwała ona przez radiotelefon wszystkie karetki, jakie są w Warszawie. Trzy najcięższe przypadki wysłała swoją karetką do szpitala na Lindleya. Zanim przyjechały następne karetki, ranni byli odwożeni prywatnymi autami. Mieli ciężkie urazy czaszki, zmiażdżenia, złamania, oderwane kończyny, urazy brzucha. Sanitariusze na Lindleya opowiadali, że musieli wylewać krew z noszy. W pierwszych minutach po wybuchu młodzi chłopcy wpadali w gruzy i wyciągali żywych i martwych [6]. Ostatnią ranną wydobyto z ruin trzy godziny po tragedii [4]. Grupa dwóch tysięcy robotników przeszukiwała ruiny jeszcze tydzień po katastrofie [4].

Gdy pojawili się przedstawiciele władzy, chcieli wyrzucić z gruzów wszystkich, którzy pomagali, a do karetek nakazali wsadzać trupy, żeby ukryć rozmiar katastrofy. Jednak ratownicy dalej wywozili w pierwszej kolejności rannych. Zakazano fotografowania reporterom, którym zabierano aparaty [6]. Milicyjne budy ustawiono tak, żeby jak najwięcej zasłaniały [5]. Władze mogły zaniżyć liczbę ofiar, by uniknąć przyjazdu międzynarodowej komisji, gdyby zmarłych było więcej niż 50 [15].

Po wybuchu spekulowano o zamachu, natomiast faktycznie w Rotundzie wybuchł metan, mimo, że w budynku nie było instalacji gazowej. Pod chodnikiem obok przechodziła nitka gazociągu [6]. W wyniku bardzo niskiej temperatury i ruchów podłoża wywołanych komunikacją nadziemną i podziemną linią średnicową rozszczelnił się (pękł) zbyt mocno dokręcony zawór [4]. Gaz dostał się do podziemi Rotundy kanałem telekomunikacyjnym i zbierał się w archiwum banku, gdzie z kolei zepsuła się wentylacja. Wystarczyła iskra lub papieros. W sprawie wybuchu kilku osobom postawiono zarzuty, jednak nikt nie stanął przed sądem [6]. Była to największa liczba ofiar po wybuchu gazu i największa w Polsce katastrofa w gmachu użyteczności publicznej [15]. Dzień później, w piątek, ogłoszono żałobę narodową [14].

Gmach został zniszczony w 70% [4]. Nieuszkodzona pozostała stalowa konstrukcja nośna [9]. W lutym 1979 roku rozpoczęto podpieranie dachu, żeby tzw. firanki ciotki Klary (jak robotnicy nazwali Rotundę) nie zawaliły do końca. Rozbiórka przebiegała pod kontrolą SB. Gdy w trakcie prac spawalniczych zdarzył się drobny pożar, kierownika budowy aresztowano i oskarżono, że planuje ponownie wysadzić Rotundę [6]. Przy odbudowie codziennie pracowało 100 osób. Nadzorował ją współprojektant gmachu arch. Piotr Zajlich. Wprowadził on sporo zmian: nowe materiały, konstrukcję, instalacje, jak i zmniejszenie liczby zatrudnionych osób [14]. Do odbudowanej Rotundy pracownicy weszli pod koniec października 1979 roku [5]. Nie odwzorowano przezroczystej elewacji [24]. Zastosowano przyciemnione szkło, które dodało ciężkości i odcięło wnętrze od otoczenia [13].

W 2003 roku Rotunda (jako Ściana Wschodnia) została wpisana na listę polskich dóbr kultury [24].

W 2009 roku PKO Bank Polski ogłosił konkurs na koncepcję Nowej Rotundy. Do udziału zaproszono 11 pracowni architektonicznych. Zwyciężyła koncepcja przygotowana przez gdańską firmę KD Kozikowski Design Pracownia Architektoniczna. Znaczną część powierzchni przeznaczono na ogólnodostępną kawiarnię i restaurację, zintegrowaną funkcjonalnie z placem miejskim. Oddział bankowy zlokalizowano na parterze i częściowo w piwnicy. Restaurację umieszczono w części nadziemnej na piętrze z antresolą. Plac miejski z wejściem od ul. Marszałkowskiej zaprojektowano w układzie kilku poziomów obniżających się do poziomu piwnicy budynku. Na ścianach tworzących plac umieszczono kaskady wodne. Zaplanowano też miejsce upamiętniające tragiczny wybuch gazu [3]. W 2010 roku właściciel budynku, bank PKO BP, rozpoczął prace zmierzające do wybudowania w miejscu obiektu Nowej Rotundy. Projekt nie został jednak zrealizowany [1]. Wielu mieszkańców zaczęło bronić starego budynku, zbierając podpisy pod petycją o wpisanie gmachu do rejestru zabytków. Bank wycofał się z pomysłu [7]. W zamian został przeprowadzony lifting obiektu. Wejścia oraz daszki nad nimi obito aluminiowymi panelami, a bryła znacznie straciła na swojej lekkości.

W 2013 roku przeprowadzono konsultacje i rozpisano kolejny konkurs na modernizację, na który wpłynęło 214 prac z kilkudziesięciu krajów świata [7]. Pierwszą nagrodę przyznano pracowni Bartłomieja Gowina i Krzysztofa Siuty z Krakowa, którzy zaproponowali przeszkloną formę z bankiem na parterze i miejscem spotkań z kawiarnią na piętrze [7]. Płaszczyzna placu oświetlona została podpiętymi do cięgien lampami, dla których źródłem energii jest słońce. Zaprojektowano system wkomponowanych w posadzkę wodotrysków, nakierowujących wzrok na tablicę upamiętniającą wybuch gazu. Wprowadzono w budynku podwójną fasadę. Nowe elementy bazują na szkle jako materiale zarówno konstrukcyjnym jak i wykończeniowym [17]. Salon Miejski obejmujący całe pierwsze piętro budynku miałby zająć 500 m2 [10]. Od strony ul. Widok zaplanowano amfiteatralne zagłębienie przeznaczone na kino letnie, przykryte konstrukcją ze stalowych linek oraz świetlnym dachem [7].

W listopadzie 2013 roku pojawiły się roszczenia spadkobierców dawnych właścicieli do około jednej czwartej działki z Rotundą [7].

W 2014 PKO BP otrzymał tytuł Miastoszpeciciela 2014 w konkursie Stowarzyszenia Miasto Moje a w Nim za częste zasłanianie Rotundy wielkoformatowymi reklamami [1].

Ponieważ późno-modernistyczny obiekt znajdował się w gminnej ewidencji zabytków, rozbiórka wymagała zgody konserwatora zabytków. Wydał ją w 2015 roku pełniący tę funkcję Piotr Brabander [11]. Pozwolenie na budowę bank PKO BP dostał 1 lutego 2016 roku [11]. 10 marca 2017 roku rozpoczęła się rozbiórka Rotundy [1]. Robotnicy zdemontowali szklane elewacje i poszycie charakterystycznego dachu. Oczom przechodniów ukazała się oryginalna pajęczyna stalowej konstrukcji z lat 60-tych XX wieku [11]. 16 marca 2017 roku stołeczny konserwator zabytków Michał Krasucki wydał nakaz zatrzymania prac rozbiórkowych [11], jednak decyzję uchylił konserwator wojewódzki.

18 września 2017 roku wicepremier Piotr Gliński i prezes PKO BP Zbigniew Jagiełło wmurowali kamień węgielny pod budowę nowej Rotundy PKO [32].