Leśny rezerwat przyrody Morysin od północy i zachodu jest ograniczony przez kanały i jeziora: Kanał Sobieskiego, rzekę Wilanówkę i Jezioro Wilanowskie, od południa przez pola uprawne (należące do SGGW [17]), a od wschodu ul. Zygmunta Vogla [2]. Dojście do terenu rezerwatu jest nieco problematyczne. Można dostać się tu od południowego zachodu wzdłuż upraw albo od północnego zachodu przez mostek.

Powierzchnia rezerwatu (obejmującego park, północną zatokę Jeziora Wilanowskiego i wyspę na jeziorze) wynosi: 53.46 ha [10][1]. Rezerwat obejmuje również wyspę na jeziorze wilanowskim, do której dojście jest przez most z ogrodu przy Pałacu w Wilanowie i stanowi własność Muzeum-Pałacu w Wilanowie [17]. Celem powołania rezerwatu była ochrona fragmentu doliny Wisły z lasem łęgowym i licznymi okazami drzew pomnikowych oraz bogatą florą i fauną. Rezerwat znajduje się na terenie Warszawskiego Obszaru Chronionego Krajobrazu [1].

Kompozycyjnie Morysin to przedłużenie krajobrazowe Wilanowa po drugiej stronie Jeziora Wilanowskiego [12] w postaci XIX-wiecznego parku krajobrazowego w stylu angielskim. Powiązany został dalekimi osiami widokowymi z otaczającymi go terenami [17]. Obecnie oś widokowa została zarośnięta [16]. Po licznych powodziach, w Morysinie pozostały jedynie echa dawnej działalności architektów zieleni: olbrzymie, dochodzące do 40 m wysokości jesiony i niewiele niższe, potężne kasztanowce [14]. Teren jest pozbawiony malowniczych wzgórz, niemalże płaski [6]. Na terenie rezerwatu ostała się gajówka, w pobliżu której rósł sad i założono ogród warzywny, chmielniki i poletka uprawne. W pobliżu stoi murowany Pałacyk Myśliwski (zwany pałacykiem z rotundą w narożu) i Domek Stróża. Inne obiekty, jak Neogotycki Domek Stróża czy Oraculum nie zachowały się do dzisiaj [17]. Resztę założenia tworzył folwark, powstały w drugiej połowie XVIII wieku, który stanowił zaplecze gospodarcze rezydencji wilanowskiej [16].

Nazwa pochodzi od imienia najmłodszego wnuka Potockich, ówczesnych właścicieli Wilanowa, czyli od Maurycego zwanego zdrobniale Morysiem [12]. Podobnie Natolin i Gucin pochodzą od pozostałych wnuków Natalii i Augusta, a Rozkosz (późniejszy Ursynów) wzięła nazwę od miesiąca miodowego Stanisława i Aleksandry Potockich [6].

Hydrografia

Na planie z 1732 roku w miejscu obecnego kanału są rozmieszczone w jednym szeregu: najpierw zatoka Jeziorka Wilanowskiego, a za nią w kierunku rzeki trzy (niepołączone) wydłużone zbiorniki wodne, wzdłuż linii obecnego kanału. Pierwszy z nich jest połączony kanałem z zatoką oraz z Wilanówką w kierunku wschodnim. W 1747 roku jeziorko z rzeką tworzyło nieprzerwany ciek wodny rozwidlający się przed Wilanówką i uchodzący do niej dwiema odnogami: jedną biegnącą w kierunku północnym, drugą najpierw we wschodnim, a następnie skręcającą na północ. Na kolejnych mapach ciek jest już nierozwidlony i płynie na północ, jak obecnie [7].

Przez Kanał Sobieskiego (Kanał Królewski) odpływa woda z Jeziorka Wilanowskiego do rzeki Wilanówki. Kanał jest końcowym odcinkiem Potoku Służewieckiego i czasem traktowany jako odnoga Jeziorka Wilanowskiego, które jest końcowym elementem 12-kilometrowego ciągu wodnego łuków zakolowych starorzeczy Wisły, powiązanych rowem melioracyjnym. W pobliżu ujścia kanału do Wilanówki znajduje się zastawka, za pomocą której utrzymywana jest wysokość wód Kanału Sobieskiego i Jeziorka Wilanowskiego. Jaz ten wybudowano w latach 60-tych XX wieku. Długo po wybudowaniu zastawki powstała na niej nielegalna metalowa kładka, służąca oczyszczaniu z gromadzących się na zastawce zanieczyszczeń oraz konserwacji. Stwarza ona zagrożenie, gdyż przez nią wchodzą na obszar chroniony grzybiarze i złodzieje drewna [7]. Wilanówka jest natomiast zanikającym i zarastającym ciekiem wodnym. Niski stan wody, spowodowany odcięciem rzeki od Stawu Zawadowskiego, ma negatywny wpływ na poziom wód gruntowych rezerwatu Morysin. Mimo licznych przekształceń hydrologicznych i zanieczyszczeń w wodach możemy spotkać m.in.: bobra, wydrę, lina, karasia, płocie, wzdręgę, krąpia, okonia i szczupaka a z roślin grążele i grzybienie [16].

Fauna i flora

Łąki Marysina są ekosystemami świadomie kształtowanymi przez człowieka od końca XVI wieku [22]. Od czasów Jana III Sobieskiego do XIX wieku pełniły rolę zwierzyńca. W przeszłości była to część Puszczy Mazowieckiej. Podmokły grunt parując w ciepłe dni tworzył malaryczną aurę. Ziemia jest tu bardzo urodzajna, występują gleby brunatne i mady pyłowe o dużej zawartości próchnicy [17] (gleby pylasto-ilaste i piaszczysto-ilaste, które pod wpływem wody ulegają uplastycznieniu) [22]. Od strony północnej bujnie rosnący samosiew stworzył gęste, nie do przebycia zarośla, ograniczając tym samym dostęp do najstarszych drzew [17].

Naturalnym zbiorowiskiem roślinnym Morysina jest ponad 100-letni las łęgowy wierzbowo-topolowy (wiązowo-jesionowy [22]). Wiele z drzew posiada średnicę pnia ponad 1.5 m, a wysokość waha się między 20 a 40 m [17]. Obszar zmienia jednak pierwotny charakter łęgu, gdyż grądowieje (grąd niski i typowy [1]), ponieważ uregulowano wylewy Wisły i gatunki charakterystyczne dla lasu łęgowego są wypierane przez rośliny, które preferują mniej wilgotną glebę [16]. Obszar rezerwatu objęty jest ochroną czynną. Po jego terenie można poruszać się wyłącznie wyznaczonymi szlakami, nie można wprowadzać zwierząt [16].

W rezerwacie występuje wielogatunkowy i wielopiętrowy drzewostan, w którym najstarsze drzewa osiągają ponad 200 lat. Gatunkami dominującymi są: jesion wyniosły, wiąz szypułkowy, wiąz pospolity oraz topola czarna. Dodatkowo można tu znaleźć topole (biała, szara i osika), wierzby (krucha i biała), klony (zwyczajny i jawor), olszę czarną, czeremchę zwyczajną oraz sporadycznie graba, lipę drobnolistną i brzozę brodawkowatą. Na terenie rezerwatu występują dwa gatunki roślin objętych ochroną częściową: kruszczyk szerokolistny oraz grzybienie białe [13]. Topole białe osiągają dwa metry średnicy pnia (i wysokość 30-35 m), wiązy do 1.3 metra, topole czarne do 2.2 metra. Obecnie status pomnika przyrody ma 17 drzew: Topola biała (6), Wiąz pospolity (5), Lipa drobnolistna (3), Jesion wyniosły (3) [1]. Dno lasu pokryte jest gęstwiną pędów czeremchy zwyczajnej, jeżyny popielicy oraz silnie wybujałych roślin zielnych splątanych pnączami chmielu zwyczajnego i kielisznika zaroślowego. Oprócz potężnych topoli i wierzb, ziarnopłonu wiosennego, czyśćca leśnego oraz złoci żółtej charakterystycznych dla łęgów spotkamy na również reprezentantów grądów: leszczynę pospolitą, miodunkę ćmę czy przylaszczkę pospolitą. Niezwykły charakter Morysin zawdzięcza również znacznemu udziałowi martwych drzew. Jednym z głównych problemów w rezerwacie jest obecność gatunków obcych oraz inwazyjnych. Plan ochrony Morysina zakłada usuwanie m.in. klonu jesionolistnego, kasztanowca białego czy śnieguliczki białej, które są uciekinierami z pracowniczych ogródków działkowych powstałych wewnątrz rezerwatu [16].

Objęty ścisłą ochroną jest grzyb Purchawica olbrzymia [8].

Według informacji z 2010 roku w rezerwacie gnieżdżą się 34 gatunki ptaków (wcześniej 80 [16]), najliczniej dziuplaki [1]. Gatunkami dominującymi były: szpak, zięba, kapturka, kos, bogatka, rudzik, pierwiosnek i śpiewak [4]. W porównaniu z latami poprzednimi wycofało się dziewięć spośród 40 wcześniej gniazdujących gatunków leśnych, m.in. uszatka, turkawka i pokrzywnica, a pojawiły się trzy nowe, myszołów, słowik rdzawy i dzięcioł czarny (największy w Europie) [1]. Można też spotkać dzięcioła zielonego, średniego, białoszyjego i dużego. Przy Kanale Sobieskiego natrafimy na zimorodka, nurogęsi i łyski, z trzcinowisk usłyszymy trzciniaki i trzcinniczki, a nad Jeziorem Wilanowskim zaobserwujemy bączki, kokoszki, łabędzie i czaple siwe [16].

Spośród ssaków występują w parku lisy, łasicowate (borsuk europejski, kuna, łasica pospolita, norka amerykańska, wydra europejska), sarna europejska, dzik, zając, gryzonie (wiewiórka, nornica ruda, piżmak, badylarka, mysz leśna i polna, nornik zwyczajny), jeż wschodni, ryjówkowate (ryjówka malutka i aksamitna) i krety. Dawniej wymieniano także królika i gronostaja. W rezerwacie występuje też zaskroniec, raz stwierdzono padalca. Jest również kilka gatunków płazów (żaba śmieszka, moczarowa i trawna, raz stwierdzono ropuchę szarą) [1]. Na uwagę zasługuje obecność nietoperzy z rodziny mroczkowatych, m.in. nocek rudy, mroczek późny, borowiec wielki, gacek brunatny [13] czy karlik większy i drobny [1].

Dużą wartość ze względów kulturowych i historycznych stanowią ruiny budynków będących elementem dawnego założenia pałacowo-parkowego [13]. Wszystkie obiekty znajdują się w rejestrze zabytków pod numerami 640/1-617. Zachowały się murowane ruiny pałacyku (w rejestrze od 1973 roku), drewniany domek stróża (w rejestrze od 1965 roku) i gajówka (w rejestrze od 1973 roku) [1]. W skład chronionego zespołu urbanistyczno-architektonicznego wchodzą też: położona na południu (poza rezerwatem) brama pseudo-średniowieczna oraz stanowiące fragment Pałacu w Wilanowie most rzymski i położony na wyspie pomnik Bitwy Raszyńskiej. Zespół parkowy w Morysinie jest częścią zespołu pałacowo-ogrodowego Wilanów, wpisanego do rejestru pod numerem 639/1 w 1973 roku, uzupełnionego w 2008 roku [1].

Pałac myśliwski z rotundą

Pierwszy szkic pałacyku w Morysinie widać na rysunku z 1800 roku [22]. Pałacyk wzniesiony został w 1811 roku i jest dziełem Chrystiana Piotra Aignera i Stanisława Kostki Potockiego. Zaprojektowany jako klasycystyczny, składał się pierwotnie z dwukondygnacyjnej rotundy o spłaszczonym dachu, przypominającej [17] świątynię Herkulesa na Forum Boarium w Rzymie [5] (świątynię Westy, na odwrocie szkicu budowli jest napis Tempie de Vesta, jednak obok dodano obliczenie 20 łokci = 7.6 cm, co umniejsza wiarygodność tej nazwie [17]), oraz piętrowego, prostokątnego aneksu. Na parterze rotundy znajdowała się jadalnia, a na pierwszym piętrze ozdobiony dekoracją sztukatorską salonik z kominkiem [3]. Dodano klatkę schodową umieszczoną w formie średniowiecznego zamku. Do rotundy prowadziły schody wtopione w teren i podbudowę, stwarzające wrażenie starości większej, niż rzeczywista [22]. W aneksie ((obijanej korą kabance [22]) stworzono dwa niewielkie pokoje, garderobę, kredens, sień [3], łazienkę i kuchnię [22]. Od strony północnej dobudowano dodatkowo drewnianą, ażurową chatę, przykrytą spadzistym dachem [3]. W okolicy był również domek, położony na wschód od pałacu [17]. Pełnił funkcję ermitażu, czyli rodzaju samotni, czy też pustelni.

Do budowy fundamentów, murów i klatki schodowej użyto cegły. Pawilon był drewniany, stropy płaskie (oprócz kopuły w rotundzie). Schody, podłogi, okna i drzwi były drewniane, podobnie jak więźba dachowa. Dach na początku pokryto dachówką, którą w późniejszym okresie zmieniono na blachę stalową ocynkowaną. Elewacja wejściowa miała wyraźne osie symetrii. Część parterowa była boniowana i miała portyk wejściowy podtrzymywany przez dwa filary. Stanowił on podstawę balkonu piętra, otynkowanego i ozdobionego w narożach korynckimi półkolumnami, podtrzymującymi zadaszenie. Wygląd elewacji nie zmieniał się na przestrzeni lat, z wyjątkiem zmiany zamykania otworów okiennych oraz kształtu balustrady przed portykiem [17]. Portfenetrowe okna wieńczone były przez płyciny ze stiukową dekoracją z motywami lir i festonów. Wyższa kondygnacja rotundy miała otwory okienne prostokątne z nadprożami drewnianymi, a nad nimi łuki odciążające też drewniane. Nad otworem okiennym mieściła się murowana ścianka wypełniająca miejsce potencjalnego naświetla (rozwiązanie częste dla okien klasycyzmu). Dolna kondygnacja miała otwory okienne przesklepione łukiem odciążającym ceglanym. Spoiwo pomiędzy cegłami było wapienne. Budynek był tynkowany tynkiem wapiennym. Kolumny korynckie wykonano w cegle, a następnie otynkowano wykonując w warstwie zewnętrznej pionowe rowkowanie. Kopulaste sklepienie rotundy od środka wykonane było prawdopodobnie na deskowaniu pełnym, powleczone tynkiem glinianym na witkach wierzbowych lub innych. Od wewnątrz było zrobione drugie deskowanie pełne na ułożenie dachu z dachówki. Na ścianie zachodniej widniała tablica fundacyjna z 1811 roku z napisem: „GENIO LOCI/ALEX. DE P. LUBOMIRSKI/ C. POTOCKA/ MDCCCXI”. Wnętrza salonu przyozdobione były ściennymi malowidłami. Wystroju dopełniały sztukaterie i kaflowe piece [22].

W 1903 roku pałacyk był obiektem niezamieszkałym, ale w bardzo dobrym stanie technicznym. W 1944 roku rozebrano parterowy aneks (kabankę), przed 1949 rokiem rozebrano piętrowy aneks (imitujący średniowieczny zamek) [22]. W latach 1990-1991 prowadzono prace rewaloryzacyjne w Morysinie, których podjął się Zarząd Ochrony i Konserwacji Zespołów Pałacowo-Ogrodowych Muzeum Narodowego w Warszawie [17]. Ruina została w 2012 roku zabezpieczona [11].

Pałacyk wybudowany na wysokiej podmurówce (w obawie przed zalaniem [17]) uległ obecnie całkowitej dewastacji [3], m.in. po II wojnie światowej poprzez pozyskiwanie z niego taniego materiału budulcowego. Podmurówka zasłonięta jest ziemią i liśćmi, dach zniszczony całkowicie, podobnie jak aneks [17]. Ocalały wyłącznie mury rotundy [3]. W środku obiekt wyłożony jest blachą bez dostępu do środka [9]. Ruiny stoją obecnie daleko od wody, ale w czasach Potockich do pałacyku, który był połączony osią widokową z Mostem Rzymskim, można było dopłynąć łódką z Wilanowa [16].

Domek stróża

Dom Dozorcy został wzniesiony w południowej części parku w 1850 roku przez Franciszka Marię Lanciego [3] za czasów Augusta Potockiego, który był wnukiem Stanisława Potockiego [17].

Był to domek udający renesansową włoską willę, z przeskalowanym, wyrazistym drewnianym belkowaniem, dachem pokrytym dachówką klasztorną i rysunkiem na tynku w kształcie rombów. Budynek był jednoizbowy, z podcieniem na zewnątrz [22]. Domek był otoczony kamiennymi słupami tworzącymi altanę [17]. Nad podcieniem była umieszczona drewniana, ażurowa konstrukcja we wzór trejażu [22]. Od strony zachodniej umiejscowiona była brama. Pozostał po niej tylko mur po przeciwnej stronie dróżki, mur od strony domu znikł [17]. Najbardziej charakterystycznym elementem budowli była wieża przylegająca do bramy [16]. Wieża miała schody drewniane, kręcone, wiodące do punktu widokowego. Okna w wieży były nieprzeszklone. Stróżówka była posadowiona na płycie fundamentowej z kamienia wyniesionego około 0.5 metra nad poziom terenu. Prawdopodobnie technologia, w jakiej wzniesiono budynek, była eksperymentem sztuki budowlanej. W ceglanych ścianach nie przewidziano wieńców, ich rolę pełniły prawdopodobnie olbrzymie drewniane belki widoczne wzdłuż krawędzi dachu. Ich obciążenie pośrednio przenosiły na mur gęsto ułożone belki poprzeczne, widoczne w przekroju w elewacji. Rustykalności miało nadać podkreślenie naroży boniami z cegły [22].

Porównując zniszczenia z 1947 roku ze stanem obecnym uległo zniszczeniu blisko 3/4 ocalałych murów [3]. Zachował się trzon wieży bez dachu i schodów wewnętrznych. Pozostały ślady rysunku na tynku we wzór trejażu. Fragmentarycznie widoczna jest płyta fundamentowa z otoczaków kamiennych, prawdopodobnie łączonych na zaprawę z użyciem cementu portlandzkiego. W słupie od bramki zachował się fragment zawiasu, na którym kiedyś mocowane były wrota [22]. Na ścianach wieżyczki zachowało się w dużej części boniowanie. Po parterowej części stróżówki jedynym śladem jest małe wzniesienie [17].

Gajówka

Na skraju dawnego sadu owocowo-warzywnego [3] w południowej części parku stoi Gajówka projektu Franciszka Marii Lanciego. Powstała w 1846 roku na planie prostokąta jako jednokondygnacyjny budynek na kamiennej podmurówce [16]. Obiekt wzniesiono z bali drewnianych łączonych na wręby. Aby drewnu nadać odporność na ogień i wilgoć nasączono je specjalnym roztworem o składzie: chlor magnezu, chlor amoniaku, kwas fosforowy, sól, soda, węglan wapnia i kwas borny. Bale zostały po impregnacji kolejno zamocowane na wieńcu dolnym zwanym przyciesią. Między balami ułożono izolację przeciwwilgociową z tektury smołowcowej lub wojłoku. Każdy bal został nasadzony na czopy, które były pół w jednym balu, pół w drugim. Komin posadowiono na samoistnym fundamencie niezależnym od konstrukcji ścian. Dach izolowano lepiszczem na który prawdopodobnie nałożone były arkusze blachy, a na nich nałożony gont. Można dopatrzeć się włoskości w formie i proporcji naczółka dachu [22].

Od lat zamieszkiwała ją rodzina Trzewików, gajowych [16]. Przykryta jest masywnym dachem. To jedyny zachowany do dziś drewniany obiekt dawnego Morysina [3]. Dla ochrony ma wmontowany czujnik ruchu w środku [9]. Kronika Wilanowska odnotowuje w latach 1948-1954 remont Gajówki [22].

W wieku XVII-XVIII wieku Morysin w całości był porośnięty lasem łęgowym [1]. Początkowo nosił nazwę Lasku na Kępie [11]. W 1677 roku, gdy Milanów (obecny Wilanów) przeszedł w ręce Jana III Sobieskiego, Morysin został zagospodarowany jako zwierzyniec i połączony mostem z ogrodem przypałacowym. Sobieski poprowadził oś symetrii biegnącą od bramy wjazdowej przez pałac i ogród, dalej przez most oraz drogę do Zawad. Był to jedyny udokumentowany most. W połowie wspierał się o filar wybudowany na cyplu, który wtedy był wysunięty dużo bardziej na północ [17].

Sobieski uwielbiał polowania na grubego zwierza, posiadał duże stadniny i psiarnie z licznymi sforami psów myśliwskich. Najbardziej egzotycznym zwierzęciem, jakie król miał w swoim zwierzyńcu, był kazuar. Licznie występowały zające i daniele [16].

W XVIII wieku właścicielka Wilanowa, Elżbieta Sieniawska, nakazała karczowanie drzew na obszarze otwierającym widok na Wisłę z terenu Pałacu [22]. Prawdopodobnie wówczas dokonano pierwszych zmian w naturalnym lesie łęgowym, wycinając wielką polanę w południowej części obecnego parku, która pełniła rolę paśnika. Pozostały teren między Jeziorem Wilanowskim i Wilanówką zajmowały łąki dworskie, ograniczone od strony zachodniej i północnej dwiema alejami spacerowymi. Najprawdopodobniej taki stan rzeczy został zachowany do 1799 roku (oprócz mostu, później komunikację zapewniały łódki). W XVIII wieku Morysin przechodził w kolejne ręce właścicieli Pałacu w Wilanowie [17].

19 września 1799 roku Wilanów stał się własnością Aleksandry i jej męża Stanisława Kostki Potockiego. Stanisław planował przekształcić południowe okolice Warszawy w wielki zespół parkowy. Układ ten tworzyć miały: Wilanów jako główna rezydencja, oraz Morysin, Natolin, Gucin i Rozkosz (późniejszy Ursynów) jako rezydencje filialne. W Wilanowie wysiłek skierował na stworzenie z dawnego Lasku na Kępie krajobrazowego założenia parkowego. Pracami w Lasku Stanisław Kostka Potocki kierował do swojej śmierci w 1821 roku, potem przejęła je jego żona. Obszar ten Morysinem nazwała Aleksandra na cześć swojego wnuka, Maurycego Potockiego [17]. W latach 1806-1821 powstały kolejne obiekty: pawilon chiński, przy nim wąwozy, most rzymski, brama we wsi Zawady w kształcie ruin łuku triumfalnego, pałacyk w Morysinie, monument bitwy raszyńskiej na wyspie, po stronie południowej gotycka fasada holenderni, kaskada, most przez strumień i kolumna z Krzyżem maltańskim. Na tyłach pałacyku stworzono tzw. wioskę holenderską. Widoczne były wpływy nurtu sentymentalnego (klomby, Oraculum w formie ołtarza), neoklasycystycznego i romantycznego. Motywem rodzimym był klomb polski, na polanie przed gajówką. Ówczesny Morysin nawiązywał do wątku literackiego arkadyjskich bohaterów: Filona i Laury. Stąd rozliczne drewniane jednoizbowe pawilony, obijane prawdopodobnie korą [22].

Morysin zagospodarowano na wzór modnych wówczas romantycznych parków angielskich. Budynki mieściły się na osiach widokowych ogrodu w Wilanowie [17]. Istniały sztucznie uformowane oczka wodne, pomniki, popiersia, specjalne pawilony eksponowały treści historyczno-patriotyczne, a ruiny, groty oraz budowle wznoszono na wzór pogańskich starożytnych świątyń [16].

Głównym autorem założenia był architekt Chrystian Piotr Aigner. W 1811 roku wzniósł Pałacyk z rotundą [1]. Około 1825 roku zespół kamieniarski pracujący dla Potockich w pobliskim Natolinie i Gucinie wzniósł na terenie parku tzw. Oraculum i kamień pamiątkowy [3]. Park był skomunikowany z wilanowskim zespołem pałacowym dzięki wodom Jeziora i Kanału Sobieskiego. Istniały także kanały, które pozwalały podpływać łodziami do stóp pałacyku-rotundy [1]. Projektu Henryka Marconiego był nieistniejący dziś Neogotycki Domek Stróża [3], budowla murowana i przykryta dachówką. Miał wymiary 10.7 x 6.7 m i wysokość 6.7 m [17]. Południowa część założenia miała charakter bardziej użytkowy i tu założono ogród warzywny i sad, którego dopełnieniem była zaprojektowana przez Franciszka Marię Lanciego drewniana Gajówka [3, w której na stałe mieszkał ogrodnik [17]. W połowie XIX wieku w parku powstał też drugi, murowany Domek Stróża (również autorstwa Lanciego), a park przebudowano tworząc modne wówczas klomby [1]. Obiekty te powstały przed 1865 rokiem, a sentymentalne ścieżki na powrót porósł las wysokich drzew [22]. Park pełnił rolę rekreacyjno-wypoczynkową dla właścicieli pałacu i ich gości do 1939 roku [1].

W 1907 roku na terenie ogrodu stały drewniane budynki, przykryte trzciną lub gontem, stanowiące z polami, sadem i barciami zaplecze gospodarcze (drewniana stajnia-wozownia, drewniana szopa z kurnikiem, drewniana obórka). Obiekty mieszkalne były nieliczne [17]. W 1892 roku Ksawery Branicki stał się właścicielem Wilanowa, a tym samym Morysina.

Oraculum

Oraculum wykonane zostało w 1825 roku przez warsztat kamieniarski pracujący w tym czasie dla Potockich w Gucinie i Natolinie. Figura jest dziełem Władysława Czerwińskiego. Kolumny odkuł w piaskowcu Jan Hagen [3]. Prawdopodobnie była to forma upamiętnienia zmarłego Stanisława Kostki Potockiego [16], który w czasie pobytu w Anglii wszedł w związki z masonami [18].

Oraculum jest architektonicznym zapisem prawd podanych na tzw. Tablicy Szmaragdowej [18]. Projekt zbudowany jest na planie mandali [16]. Zaprojektowano je jako dwunastokąt foremny o boku 166 cm wyniesiony 75 cm ponad poziom terenu [18]. Na podbudowę w kształcie okręgu [22] prowadziły cztery kamienne schodki [17] o szerokości jednego z boków wielokąta, obramowane bocznymi murkami. Na górnym poziomie ustawiono dwie kamienne kolumny, zwieńczone głowicami i połączone wykonanym w drewnie belkowaniem z trójkątnym tympanonem. Pomiędzy kolumnami stoi posąg (herma o męskim torsie), a przed nim ołtarz. Główna oś Oraculum przebiegająca między dwiema kolumnami, przez środek kręgu i dzieląca schody na dwie równe części jest zorientowana względem stron świata. Ściany dwunastokąta zwieńczone są górnym gzymsem kamiennym, składającym się z 12 elementów. Tworzy on kołową opaskę o promieniu 323 cm. Głowice kolumn wykonane zostały w narzucie wapiennym, wymurowanym na ceglanym trzonie. Posadzka Oraculum, zgodnie z podziałem na 12 domów Zodiaku, ułożona została z dwukolorowych płyt kamiennych, w poziomie górnego gzymsu [18].

W 1962 roku całość kompozycji znajdowała się w nienaruszonym stanie [3]. W kolejnych latach uległa dewastacji. W 2006 roku przeniesiono ocalałe elementy Oraculum [18] do galerii rzeźby Pałacu w Wilanowie, nieopodal ogrodu różanego [16].

Kamień pamiątkowy

Kamień pamiątkowy został wykuty w 1825 roku w formie stożkowatego obelisku [3]. Został ustawiony w parku przez Aleksandrę Potocką dla upamiętnienia jej przedwcześnie zmarłych dwóch sióstr i siostrzenicy, o czym informowała inskrypcja [21]. W 2003 lub 2004 roku został skradziony [3]. Po 11 latach kamień udało się odzyskać [6]. Kamień odnaleziono 13 kwietnia 2015 roku w Nowej Wsi koło Serocka i umieszczono w Pawilonie Rzeźby, obok fragmentów Oraculum [21]

Najważniejszym elementem wprowadzonym za czasów Branickich był wał przeciwpowodziowy, wybudowany w 1915 roku. W okresie międzywojennym na terenie Morysina organizowane były liczne imprezy okolicznościowe (zawody sportowe, zakończenia roku szkolnego, zabawy). Na bieżąco prowadzone były zabiegi konserwatorskie zarówno zieleni parkowej, jak i układu komunikacyjnego [17]. Park w niezmienionym stanie dotrwał do wybuchu II wojny światowej [3].

W 1921 roku Sumiński i Tenenbaum pisali o Morysinie w Przewodniku zoologicznym po okolicach Warszawy, iż tu właśnie najliczniej pod Warszawą żyje żyworódka [5], wymieniali też huczka i traszki oraz wiele gatunków wijów [1].

W latach 1939-1945 zamieszkiwali tu wyżsi rangą oficerowie niemieccy. W okresie 1940-1941 zniszczono doszczętnie sad i ogród warzywny. Wzniesienie przez Niemców umocnień ziemnych znacznie przerzedziło drzewostan. Największe zniszczenia powstały w ostatnim roku wojny, kiedy doszło do kompletnej dewastacji parku i jego zabudowań. W ruinę popadły Pałacyk i Dom Stróża [3].

W latach 40-tych XX wieku po raz ostatni las łęgowy zalały wody wiślane. Po wybudowaniu wałów przeciwpowodziowych stosunki wodne zmieniły się bezpowrotnie, gdyż Kanał Sobieskiego i rzeka Wilanówka są zbyt małe, by zalewać cały obszar [16].

Po 1945 roku Morysin na mocy powojennego dekretu, w ramach reformy rolnej, włączony został do zespołu pałacowo-ogrodowego Wilanowa (Muzeum Narodowego w Warszawie [1]). Nie był natomiast brany pod uwagę podczas odnowy powojennych zniszczeń. Z kolei tereny dawnych łąk dworskich przed pałacem wraz z Bramą Neogotycką przeszły pod zarząd Rolniczego Zakładu Doświadczalnego Szkoły Głównej Gospodarstwa Wiejskiego Akademii Rolniczej w Warszawie [17].

W 1953 roku profesor Gerard Ciołek opracował niezrealizowany plan przestrzennego zagospodarowania Morysina. Przewidywał on stworzenie jednego wielkiego kompleksu użytkowo-wypoczynkowego dla mieszkańców stolicy i sypialni dla zagranicznych dygnitarzy [3].

W 1968 roku powstał niezrealizowany projekt [3], by utworzyć tu ludowy park kultury [19].

Morysin został w 1973 roku wpisany do rejestru zabytków województwa warszawskiego [16]. Teren pozostał ogólnodostępny i niestrzeżony. Znikały cegły, detale architektoniczne, fragmenty rzeźb [3].

W 1980 roku huragan powalił większość ocalałego, zabytkowego drzewostanu [3]. W 1981 roku w miejscu sadu w środku parku powstały działki pracowników Muzeum Narodowego w Warszawie [17].

Rozpoczęte w 1990 roku prace rewaloryzacyjne w Morysinie, podjęte przez Zarząd Ochrony i Konserwacji Zespołów Pałacowo-Ogrodowych Muzeum Narodowego w Warszawie, zostały rok później przerwane z powodu podjęcia przez spadkobierców działań prawnych, mających na celu odzyskanie własności [3].

Od 1994 roku Morysin jest częścią ustanowionego przez prezydenta RP Pomnika Kultury Traktu Królewskiego i Wilanowa wraz z Morysinem [22]. Od 1995 roku jest własnością Muzeum Pałacu Króla Jana III w Wilanowie [1]. Rezerwat przyrody utworzono w 1996 roku [16]. Strefa ochrony ekologicznej o szerokości 50 metrów wokół wód otaczających park nie jest przestrzegana od strony zachodniej, na której od 1996 roku rozpoczęto rozparcelowywanie ziemi na małe działki budowlane [17].

Muzeum stało się użytkownikiem wieczystym działki obejmującej rezerwat przyrody w 1997 roku. Wraz z rezerwatem Muzeum przejęło ruiny wpisane do rejestru zabytków oraz tymczasowe ogródki działkowe [20].

W 2010 roku Regionalny Dyrektor Ochrony Środowiska w Warszawie wydał zarządzenie nowelizujące akt prawny uznający rezerwat. W 2014 roku wydał zarządzenie w sprawie ustanowienia planu ochrony dla rezerwatu [13]. Od tego momentu rezerwat został udostępniony zwiedzającym w zakresie wyznaczonych ścieżek prowadzących obok zabytkowych ruin domku stróża: do ruin rotundy i do gajówki [1]. Natomiast poruszanie się innymi trasami, m.in. po kładce na zastawce w Kanale Sobieskiego, nie jest legalne [20].

Użytkownicy ogródków działkowych (z których korzystali bezumownie) otrzymali w 2013 roku wypowiedzenie i nakaz uprzątnięcia terenu [20].

Obecnie całkowitemu zarośnięciu uległy wnętrza parkowe oraz staw znajdujący się na terenie parku. Nie są czytelne kluczowe dla kompozycji parkowej powiązania widokowe pomiędzy Morysinem a pałacem i ogrodem w Wilanowie. Przestał istnieć dawny układ drogowy, w tym połączenie drogowe w północno-wschodniej części parku [18].