Katedra Kościoła Polskokatolickiego pw. Świętego Ducha (ul. Szwoleżerów #2) jest siedzibą warszawskiej parafii pod tym samym wezwaniem [1]. Liczy ona ok. 350 wiernych z terenu całej stolicy i przyległych powiatów [4]. Jest to jedna z dwóch parafii polskokatolickich w Warszawie, druga znajduje się przy ul. Wilczej 31 [4].

Świątynię otacza niewielki obszar zieleni z okazami robinii i platanu, zaplanowany jeszcze przez budowniczych świątyni [1]. Od północy, z terenem świątyni graniczy niewielki parking.

Katedra powstała jako cerkiew. Wzniesiona jest na planie krzyża greckiego i zorientowana według zasad Prawosławia. W miejscu przecięcia się ramion krzyża wznosi się ośmioboczny bęben zwieńczony niewielką latarnią. Jest to budowla o zwartej bryle, z czterema przybudówkami w narożach między ramionami, kryta dwuspadowym dachem. Wejście prowadzi przez zachodni fronton, na jego górze jest chór. Nad jednym z bocznych wejść widoczny jest mandylion w formie mozaiki, pozostałość po świątyni prawosławnej [1].

Świątynia wykonana jest z cegły i może pomieścić ok. 350 osób [1]. Źródła nie są zgodne w ocenie stylu: według niektórych to nawiązanie do świątyń greckich z pierwszych wieków chrześcijaństwa [14][1], styl neoromański [1], romańsko-bizantyjski z pięknym ugrupowaniem brył [16][1], według innych styl staroruski [15], przypominający dawne drewniane cerkwie nowogrodzkie [1].

We wnętrzu kościoła zabytkowe są: figura Jezusa Zmartwychwstałego, krucyfiks oraz ambona, rozmieszczone w nawach bocznych. Z pierwotnego wystroju wnętrza świątyni ocalała ornamentyka wzdłuż łuków i okien, zachowana w bardzo dobrym stanie [9]. Jest też stara stolarka i oryginalne, matowe oszklenia w kolorze seledynowym. Uwagę zwraca także nieco późniejszy obraz Chrystusa na tle płonącej Warszawy. Znacznie później wykonano witraże, odnowiono i częściowo odtworzono freski z motywami roślinnymi i zabytkowe malowidła [5]. W nawie bocznej umieszczone są tablice epitafijne poświęcone pamięci poległych Szwoleżerów i ich dowódców, epitafia czczące pamięć bohaterów Powstania Warszawskiego oraz ofiar Zbrodni Katyńskiej z 1940 roku [12].

Katedra wpisana jest do rejestru zabytków pod numerem 1000 [6].

Nawiązaniem do okresu międzywojennego są coroczne nabożeństwa w intencji poległych Szwoleżerów, odprawiane w pierwszą niedzielę po 10 grudnia [1].

Ołtarze

We wschodniej części znajduje się ołtarz główny, otoczony półokrągłą absydą z pięcioma oknami [1]. Marmurowy ołtarz to pozostałość po prawosławnej cerkwi [5]. Znajduje się w nim obraz przedstawiający Matkę Bożą Nieustającej Pomocy. Figury umieszczone na nastawie ołtarzowej symbolizują Stary i Nowy Testament [1]. Jednym z dwóch bocznych ołtarzy jest Ołtarz Narodowy [1].

Organy

Organy znajdujące się w kościele zbudowane zostały w 1930 roku przez firmę Sauer. W stole gry zachowała się sygnatura budowniczego: "W. Sauer Inh. Dr Oscar Walcker. Frankfurt a/Oder; Opus 1426, Erbaut 1930". Instrument działa w oparciu o pneumatyczną trakturę gry i rejestrów oraz wiatrownice stożkowe obsługiwane przez dmuchawę elektryczną. Włączniki pomocnicze to MF, Tutti i Kasownik. Organy mają 10 głosów, w tym manuał 1: Lieblich Gedeckt 8, Prinzipal 8, Octave 4, Mixtur 3-4 f; manuał 2: Salicional 8, Quintaton 8, Flöte 4, Rohrflöte oraz pedał: Subbas 16, Violoncello 8 [7].

Kamień upamiętniający Carla Gustafa Mannerheima

3 grudnia 2012 roku został przed kościołem odsłonięty pierwszy w Polsce obelisk upamiętniający postać barona, marszałka Carla Gustafa Emila Mannerheima. Postawiony on został na prośbę ambasadora Finlandii. Fundatorami były: finlandzka fundacja im. Marszałka oraz ambasada Republiki Finlandii w Polsce. Na obelisku z różowego fińskiego granitu umieszczono napis: „Wielki Przyjaciel Polski, Prezydent, Marszałek Finlandii C. G. E. Mannerheim 1867 - 1951 - Dowódca Pułku Ułanów Lejbgwardii 1911 -1913". Poświęcenia dokonał bp Wiktor Wysoczański, a odsłonięcia przewodniczący Parlamentu Republiki Finlandii, Eero Heinaluome [8].

Marszałek Mannerheim był w okresie II wojny światowej dla niepodległej Finlandii tym, kim Józef Piłsudski dla Polski. W Polsce spędził 7 lat, dowodząc kilkoma carskimi oddziałami stacjonującymi na tym terenie. Mimo służby w carskiej armii pozytywnie zapisał się w pamięci mieszkańców Warszawy [10]. Opuścił miasto z chwilą wybuchu I wojny światowej [11].

Ambasada Republiki Finlandii w Polsce postanowiła corocznie czcić pamięć, składając wieniec przy obelisku 4 czerwca, w dniu jego urodzin [8].

W XVIII wieku były to tereny parkowe pobliskiego pałacu ujazdowskiego.

W 1817 roku Maria Tyszkiewiczowa, spadkobierczyni majątku króla Stanisława Augusta Poniatowskiego, odsprzedała Łazienki carowi Aleksandrowi I. Na terenach przyległych do zespołu ogrodowego powstały przed 1831 rokiem koszary wojsk jazdy: huzarskich (pomiędzy ul. 29 Listopada i ul. Podchorążych), ułańskich (pomiędzy kanałem i ul. Szwoleżerów) i kirasjerskich (pomiędzy ul. Łazienkowską i kanałem) oraz koszary pomiędzy ul. Szwoleżerów i ul. 29 Listopada [2].

Na terenie Grodzieńskiego Huzarskiego Pułku Lejbgwardii, we wnętrzu budynku koszarowego, została wykonana według projektu Teodora Witkowskiego ok. 1867 roku tymczasowa cerkiew św. Olgi i przed budową cerkwi św. Martyniana była wspólna dla Grodzieńskiego Huzarskiego i dla Ułańskiego Pułku Lejbgwardii [2].

W 1891 w narożniku ul. Czerniakowskiej i dzisiejszej ul. Szwoleżerów stał budynek złożony z trzech części. Przetrwał on częściowo co najmniej do 1945 roku.

W latach 90-tych XIX wieku przeprowadzono reorganizację wojsk armii carskiej, co pociągało za sobą przebudowę koszar (większość drewnianych budynków zastąpiono murowanymi). Powstały też we wszystkich koszarach reprezentacyjne cerkwie. W 1902 roku położono kamień węgielny pod budowę wolnostojącej cerkwi św. Olgi [16], która została wykonana jako osobny budynek na terenie Huzarskiego Pułku Lejbgwardii według projektu Pokrowskiego w latach 1902-1903 [2].

Z tego powodu w marcu 1903 roku Ułański Pułk Lejbgwardii przeniósł swoją tymczasową cerkiew na niższy poziom budynku koszar wojsk inżynieryjnych [16]. Ponieważ Ułański Pułk Lejbgwardii obchodził swoje święto 13 lutego w dniu bł. Martyniana (na pamiątkę udziału pułku w bitwie pod Olszynką Grochowską, stoczonej 13 lutego 1831 roku według kalendarza juliańskiego [16]), świątynia otrzymała go za patrona, gdyż zgodnie z tradycją wszystkie cerkwie wojskowe miały patronów z dnia, kiedy obchodzono święto pułku [13]. W tym samym czasie rozpoczęła się budowa reprezentacyjnej cerkwi, którą jest dzisiejsza świątynia [16].

Zapewne niewielka tymczasowa cerkiewka w latach 1903-1906 stała tuż przy ulicy, na południowy-zachód od dzisiejszej świątyni [18].

Cerkiew św. Martyniana

Przez długi czas uważano, że niniejsza świątynia jest dawną wolnostojącą cerkwią św. Olgi. Podawali tak w źródłach m.in. Piotr Paszkiewicz, historyk Henryk Sienkiewicz czy Renata Popkowicz-Tajchert [1].

Jednak na planie Lindleya z 1897 roku w miejscu świątyni nie znajdował się żaden budynek. Z kolei według planu z 1912 roku na terenie kompleksu koszar funkcjonowały trzy cerkwie: 20 pułkowa cerkiew pod wezwaniem św. Martyniana (w narożniku ul. Agrykola Dolna i ul. Czerniakowskiej), 22 pułkowa cerkiew pod wezwaniem św. Olgi (w południowo wschodniej części koszar huzarskich) i 24 bateryjna cerkiew pod wezwaniem św. Mikołaja (zajmująca wschodnią część budynku koszarowego trzeciej Gwardyjskiej Baterii Konnej przy ówczesnej ul. Huzarskiej) [2]. Zbadanie tych rozbieżności zostało przeprowadzone przez Ryszarda Mączewskiego, a sprostowanie spopularyzowano dopiero na początku XXI wieku.

Dlatego obecnie uważa się, że świątynia powstała w latach 1903-1906, została ufundowana i należała do Lejbgwardii Ułańskiego Pułku Jego Wysokości Cara Rosji. Autorem projektu był Leontij Benois, a pracami budowlanymi kierował Piotr Fedders (który wykonał również projekt ikonostasu [2]). Została poświęcona 4 listopada 1906 roku [1]. Na budowę Car ofiarował 30 tys. rubli [2].

Cerkiew powstała na planie krzyża. Zachodnia część, tak jak obecnie, pełniła funkcję głównego wejścia w dolnej części, oraz chóru w części górnej. We wschodniej części znalazł się ołtarz, otoczony półokrągłą absydą z pięcioma oknami, których górna część była bogato zdobiona ornamentami. Centralna część cerkwi była przykryta ośmiokątną kopułą opartą na czterech półokrągłych łukach i czterech żaglach pomiędzy nimi [2].

Według Renaty Popkowicz-Tajchert we wnętrzu budynku znajdował się dwurzędowy ikonostas z ikonami Karelina, autorem fresków był Charłamow, a polichromia mogła być w stylu secesyjnym. Wiadomo o czczonej w świątyni ikonie św. Martyniana w srebrnej ryzie stopionej z kruszcu zdobytego w wojnie w 1812 roku. W budynku przechowywano również zabytkowe egzemplarze Ewangelii oraz niewielki krzyż z 1812 roku [1].

Kościół garnizonowy Pułku Szwoleżerów

Obiekt przestał pełnić funkcję cerkwi po 1915 roku, kiedy opiekująca się nim jednostka wojskowa jak i większość ludności rosyjskiej opuściła Warszawę. Od tego momentu przez cztery lata stał opuszczony. Po odzyskaniu niepodległości przez Polskę, większość cerkwi, uznanych za symbole obcego panowania, zostało zniszczonych. W tym przypadku komisja magistratu warszawskiego zasugerowała przekształcenie obiektu w kościół, co zostało zrealizowane [1].

Świątynia została przekazana Kościołowi rzymskokatolickiemu z przeznaczeniem na świątynię garnizonową 1 Pułku Szwoleżerów im. Józefa Piłsudskiego. [1]. Wówczas usunięto z budynku elementy architektoniczne charakterystyczne dla cerkiewnych budowli [17], chociaż Henryk Sienkiewicz twierdził, że ze wszystkich świątyń przekazanych innym wyznaniom, ten zachował najwięcej pierwotnych cech architektury cerkiewnej. Kopułę po 1919 roku rozebrano i zastąpiono latarnią z krzyżem łacińskim. W sąsiedztwie świątyni mogła wcześniej znajdować się wolnostojąca dzwonnica, która również byłaby rozebrana [1].

W okresie międzywojennym ul. Ułańską przemianowano na ul. Szwoleżerów [5].

Parafia Świętego Ducha Kościoła Polskokatolickiego została powołana w 1923 roku [4], przy ul. Hożej 39 [3].

25 kwietnia 1945 roku [1] została jej przekazana świątynia przy ul. Szwoleżerów 2, a kancelaria parafialna została umieszczona przy ul. Szwoleżerów 4 [3]. Świątynia otrzymała wówczas rangę katedry [1].

W 1952 roku parafia liczyła 480 wiernych, w 1954 roku było 450 wiernych, a w 1959 roku 295 wiernych i 1400 sympatyków. Byli to wierni z całej Warszawy, ze środowiska robotniczego (95%) i inteligenckiego (5%) [4].

W latach 1968-1998 proboszczem parafii był ks. Tomasz Wójtowicz [4]. Po nim do chwili obecnej (2018 rok) proboszczem parafii jest ks. Henryk Dąbrowski [3].