Cmentarz Powązki Wojskowe (Cmentarz Wojskowy, d. Cmentarz Komunalny Powązki) znajduje się przy ul. Powązkowskiej [1] #43/45 [10]. Cmentarz jest zarządzany przez Zarząd Cmentarzy Komunalnych. Pochówki odbywają się w grobach tradycyjnych murowanych rodzinnych wielomiejscowych (w trumnach), w grobach urnowych murowanych rodzinnych oraz w kolumbariach (niszach w ścianach urnowych). Dysponentem miejsc na groby urnowe oraz nisz urnowych w kolumbariach jest Dyrektor Zarządu Cmentarzy Komunalnych. Dysponentem miejsc na groby tradycyjne jest Prezydent m. st. Warszawy. Jedynie groby urnowe murowane rodzinne mogą być urządzane dla siebie przez osobę żyjącą [3]. Na cmentarzu jest ok. 180 kwater. Miesięcznie odbywa się tu ok. 70 pochówków [40]. Kierownikiem cmentarza w 2019 roku był Zbigniew Miszkiel [3].

To czwarta nekropolia, z której dane są dostępne w wyszukiwarce grobów na portalu mapowym miasta Warszawy. Znajduje się tu obecnie ponad 39 000 grobów [17], w tym 6689 żołnierzy poległych w kampanii wrześniowej, około tysiąca żołnierzy WP poległych w 1944 roku pod Warszawą i kilka tysięcy Powstańców warszawskich [19]. To zapewne jedyny w Polsce cmentarz, na którym leżą żołnierze wszystkich powstań i wojen od połowy XIX wieku. Spoczywa tu wielu znanych ludzi sztuki, polityków i działaczy społecznych [18].

Cmentarz jest utrzymany schludnie, choć niewiele jest na nim drzew [1]. Jest czynny codziennie, od 1 kwietnia do 30 września od godziny 7:00 do godziny 20:00, a w pozostałych miesiącach od godziny 8:00 do zmroku. Wjazd samochodów na teren cmentarza odbywa się przez bramę gospodarczą, na podstawie odpłatnych przepustek, które można zakupić w automatach ustawionych w pobliżu bramy wjazdowej. Cmentarz jest wyposażony w sieć wodociągową. Woda ta nie nadaje się do spożycia i może być używana jedynie do celów gospodarczych, np. podlewania roślin. Instalacja wodociągowa jest wyłączana jesienią i włączana gdy ustąpią przymrozki [3].

Nie wiadomo, jaką powierzchnię Powązki Wojskowe zajmowały w momencie otwarcia w 1912 roku. Pierwszego powiększenia dokonano w 1915 roku. Kolejne powiększenia przypadają na początek lat 20-tych XX wieku (do 16.5 ha), lata 1937-1939 (do 17.2 ha) oraz lata 60-te XX wieku (do ok. 24 ha) [1]. Cmentarz zajmuje obecnie 24.3 ha [11].

O cmentarzu został nakręcony m.in. film „Panteon. Cmentarz wojskowy w Warszawie” w reżyserii Marka Widarskiego [14].

Układ urbanistyczny

Brama główna cmentarza znajduje się przy ul. Powązkowskiej. Po przejściu przez nią na wprost prowadzi Aleja Główna. Po wejściu po lewej stronie znajduje się Dom przedpogrzebowy.

Na cmentarzu znajdują się trzy Aleje Zasłużonych. Najstarsza została zorganizowana w Alei Głównej między pierwszym a drugim rondem w 1925 roku [1]. Aleja została obsadzona tujami. Jej oś centralną zamknął grobowiec Karola Świerczewskiego [11]. Druga, tzw. Boczna Aleja Zasłużonych, znajduje się po wejściu po prawej stronie, a trzecia poprzeczna (tzw. profesorska [37]) przecina Aleję Główną, na południowy-zachód od drugiego ronda. Aleje te powstały w latach 60-tych XX wieku [1]. Ponadto kolejna aleja zasłużonych zaczyna wykształcać się w zachodniej części cmentarza.

Wzdłuż Alei Głównej rośnie numeracja kwater (do numeru 41), a ich oznaczenie literowe (A, B, C, D) określa stopień oddalenia, najbliżej znajdują się kwatery A. Po prawej (zachodniej) stronie są kwatery parzyste, po lewej kwatery nieparzyste. Poza tym kwatery położone w części wschodniej mają odmienną, bardziej skomplikowaną numerację, ponownie zaczynając od litery A w pobliżu domu pogrzebowego do litery M w południowej części cmentarza, niekiedy z dodatkowymi oznaczeniami rzymskimi. Obok Domu Przedpogrzebowego są kwatery N i NII.

Na terenie cmentarza znajdują się kolumbaria, jest również miejsce służące do przechowywania kości albo prochów zmarłego, którego poddano kremacji (tzw. ossuarium), a między grobami umieszczono liczne pomniki i miejsca pamięci. Ponadto niektóre groby zostały pogrupowane w dedykowane kwatery m.in. uczestników powstania 1893 roku, poległych w I wojnie światowej, uczestników walk w latach 1918-1920, poległych podczas II wojny światowej i osobno Powstańców Warszawskich, ofiar terroru hitlerowskiego, reżimu stalinowskiego i uczestników katastrofy lotniczej samolotu prezydenckiego w 2010 roku.

Kwatery

Na cmentarzu spoczywają liczni zasłużeni Polacy. Poniżej zostali wymienieni oni kolejno według kwater idąc od bramy głównej na północ, a następnie wracając aleją zachodnią.

Przy murze od ul. Powązkowskiej znajduje się Kolumbarium Północne, które powstało w 2016 roku, a jego zapełnianie zaczęło się w 2017 roku. Z kolei koło domu Przedpogrzebowego znajdują się toalety, miejsca pozostawienia rowerów, plan cmentarza i kwatery N i NII. Obok bramy wschodniej widoczna jest stróżówka, a w głębi budynek administracji cmentarza. W kwaterze NII znajdują się groby urnowe [37].

Na terenie kwatery A2 jest wydzielona część z grobami warszawskich Powstańców, których ciała ekshumowano w latach 1945-1949. Spoczywają tu też: poeta Konstanty Ildefons Gałczyński, podróżnik Antoni Bolesław Dobrowolski, premier Piotr Jaroszewicz w grobie rodzinnym, pisarka Janina Broniewska, polityk Stanisław Tołwiński, oficer Bolesław Kieniewicz, aktora Mieczysław Stoor, działacz Marian Baryła, polityk Zbigniew Romaszewski, reżyser Adam Hanuszkiewicz, opozycjonista Jacek Kuroń, polityk Bronisław Geremek, publicysta Leszek Kołakowski, płk. Ryszard Kukliński. Na terenie kwatery B2 spoczywają: pisarka Lucyna Krzemieniecka, geograf Henryk Arctowski, działacz Leon Wrzosek, generał Zygmunt Duszyński, generał Wacław Komar, działacz Stanisław Łapot, pułkownik Henryk Połowniak. Na terenie kwatery C2 spoczywają: bard Stanisław Grzesiuk, aktor Marian Jacek Woszczerowicz, poeta Jan Brzechwa, sportowiec Tadeusz Kuchar, reżyser Leonard Buczkowski, poeta Stanisław Jerzy Lec, Józef Mroszczak, działacz Stefan Jędryszczak, działacz Roman Secomski, działacz Franciszek Łęczycki, działacz Jan Izydorczyk. Kwaterę D2 przeznaczono dla Powstańców i podzielono na część dla zgrupowania Kryska i dla zgrupowania Gurt. Na wprost alejki stoi pomnik zamordowanych w obozach koncentracyjnych [37].

Na terenie kwatery A4 spoczywa w ogromnej mogile Bolesław Bierut, ale też pochowany jest tu generał Zygmunt Henryk Berling, reżyser Andrzej Munk, aktorka Krystyna Ciechomska-Wolamin, lotnicy Rudolf Weigl i Teodorv Kijek, działacz Edward Mieczysław Ochab. Kwatery B4 i C4 składają się z części cywilnej oraz części wojskowej. W tej drugiej spoczęli polegli w latach 1944-1945, w większości bohaterowie I Armii LWP, walczący o wyzwolenie Warszawy i Mazowsza. Ponadto przy al. Zasłużonych groby mają: prokurator Kazimierz Kosztirko, generał Józef Stebelski, działacz Jerzy Sztachelski, polityk Jerzy Popko. W Kwaterze D4 spoczywają: działacz Stanisław Radkiewicz, aktor August Marian Kowalczyk, pilot Jan Zumbach [37].

W Kwaterze A6 została wydzielona część dla żołnierzy LWP, gdzie nagrobki nie mają kształtu krzyża, jak inne mogiły wojskowe na tym cmentarzu. Od strony Alei Głównej znajduje się płyta poświęcona Oficerom Sztabu Armii Ludowej, którzy 26 sierpnia 1944 roku polegli na Starówce. Jest tu również pomnik Żywią i Bronią, poświęcony żołnierzom Batalionów Chłopskich. Mogiła działacza Juliana Marchlewskiego w stylu socrealistycznym oraz Pomnik pamięci żołnierzy spod Lenino [37] ustawiony w 1998 roku. Kwatera B6 oraz sąsiednie kwatery B8, C8, C10, D10 przeznaczone zostały żołnierzom Powstania Warszawskiego. W kwaterze C6 znajdują się groby 50 powieszonych przez nazistów w odwecie za akcję "Wieniec" w październiku 1942 roku. Jest też wydzielona kwatera Związku Walki Młodych, dawniej obowiązkowy punkt zwiedzania przez wszystkie wycieczki, w której znajdują się groby młodych polskich komunistów. Spoczywa tu m.in. Hanka Sawicka, Jan Krasicki, generał Wojciech Jaruzelski i Józef Oleksy. W kwaterze D6 spoczywa m.in. pilot Czesław Grot-Gówczyński. W kwaterze A8 spoczywa reporter Krzysztof Kąkolewski i scenarzysta Leopold Rybarski [37].

Kwatera A10 zawiera jeden z najbardziej charakterystycznych grobowców na cmentarzu, tzw. Arkady Korwin-Nowosilskich. Jest to ażurowa kaplica w formie rotundy. Obok spoczywa Janina i Edward Giejgo w grobie z figurą Madonny [37]. W 1939 roku pochowany został tu poległy w walce pod Łomiankami gen. bryg. Mikołaj Bołtuć [9]. W kwaterze B10 znajdują się mogiły żołnierzy poległych w 1939 roku [37]. Spoczywają tu m.in. gen. Stanisław Rawicz-Dziewulski oraz dowódca 60 Pułku Piechoty Wielkopolskiej płk. Marian Frydrych [43].

W Kwaterze A12 wyróżnia się grób Rodziny Wilczyńskich w formie sarkofagu, ozdobiony rzeźbą kobiety trzymającej w ręku dziecko-niemowlę. W pobliżu spoczywa również malarka Maja Berezowska i pułkownik Wacław Harasymowicz. W kwaterach B12 i C14 w znacznej części grobów spoczywają piloci wojskowi, którzy zginęli śmiercią lotnika, dlatego groby zdobią ustawione pionowo albo poprzecznie śmigła [37]. W kwaterze B12 spoczywa również kpt. Leon Sułkowski „Ochotnik Amerykański / Kapitan Dowódca 3 Kompanji / I Legjonu Polskiego Puławskiego / Kawaler Orderu Virtuti Militari / I Krzyża Niepodległości / Zginął 6 Września 1915 Roku / W Boju Z Niemcami Pod Zelwą”. Spośród kilkuset grobów żołnierzy tej formacji, poległych w 1915 roku, zachowały się trzy (drugi w Puławach, trzeci w Pakosławiu) [8]. Swój grób ma w części B12 też reżyser Krzysztof Zaleski, a w części C14 m.in. pilot Zbigniew Józef Burzyński i pilot Czesław Doliński. W części wojskowej kwatery C12 znajdują się mogiły żołnierzy poległych w 1939 roku [37]. Kwatera A14 jest miejscem symbolicznego pochówku Augusta Emila Fieldorfa „Nila” [37].

W Kwaterze A18 znajduje się symboliczna mogiła żołnierzy z I Korpusu Wschodniego gen. Józefa Dowbór-Muśnickiego (tzw. Dowborczycy) w formie kopca będącego kopią zbiorowego grobu tej formacji w Bobrujsku [1], usypanego w 1932 roku [9]. Jest też grób Stanisława Szwarc-Bronikowskiego i grób bohatera anegdot Franciszka Fiszera [37]. W kwaterze B18 znajdują się: Pomnik Pamięci Zgrupowania "Róg" i Płyta poświęcona pamięci żołnierzy poległych w czasie tzw. przewrotu majowego 1926 roku (m.in. porucznika Józefa Buczka i 12 szeregowców w kwaterze B20 [47]). W Kwaterze C18 spoczywa Maria Stanisława Wittek, pierwsza Polka w historii Wojska Polskiego, która została mianowana na stopień generała. Na wprost alei nr 18 znajduje się muzułmański grób tatara, żołnierza Legionów Polskich Aleksandra Hozmana Mirzy Sulkiewicza (utworzony 8 września 1935 roku [9], pomnik jest o charakterze orientalnym, z niszą zamkniętą typowym dla sztuki arabskiej łukiem w ośli grzbiet oraz z napisami w języku polskim i arabskim, na grobowcu widać plakietę z legionowym orłem, a u góry w lewym rogu wizerunek tarczy słonecznej symbolizujący "słońce wolności" [47]). W kwaterze D18 spoczywa lotnik Stanisław Latwis [37]. Urządzono tu tzw. Panteon Polski Walczącej, gdzie w grobach i kolumbariach chowani są kombatanci i ich rodziny [47].

Kwatera A20 została przypisana poległym z Harcerskiego Batalionu Armii Krajowej „Zośka” . Są tu 174 groby, w większości członków Szarych Szeregów i Batalionu „Zośka”, którzy zginęli podczas II wojny światowej. Spoczywa tu m.in. Maciej Dawidowski „Alek”, Tadeusz Zawadzki „Zośka”, Janek Bytnar „Rudy”, Bronisław Pietraszewicz „Lot”, Andrzej Romocki „Morro”, Stanisław Broniewski „Orsza”, Aleksander Kamiński. Jest tu też mogiła Jędrusia Szwajkierta, najmłodszego żołnierza Powstania Warszawskiego (zginął w wieku 11 lat) [37]. Cechą charakterystyczną kwatery są ustawione na grobach białe brzozowe krzyże. Prostopadle do linii grobów znajduje się również mogiła symboliczna „Bogu i Polsce” w formie muru obłożonego czarnym sjenitem. Wyryto na nim dziesiątki nazwisk poległych żołnierzy związanych z Grupami Szturmowymi i Batalionem „Zośka”, którzy nie mają swoich grobów na Powązkach (w większości przypadków ich ciał nie odnaleziono) [11]. W Kwaterze B20 spoczywa aktor Tadeusz Kosudarski i generał Stanisław Komornicki (zginął w katastrofie smoleńskiej) [37].

W kwaterze A22 spoczywa poeta Krzysztof Kamil Baczyński. Część została wydzielona jako Kwatera Batalionu Wigry. W kwaterze B22 pochowany jest m.in. poeta Jerzy Lau, a w kwaterze C22 pilot Marian Buczkowski i pianista Andrzej Bieżan. Na przedłużeniu alejki znajduje się pomnik-tryptyk, którego północna część poświęcona jest bohaterom i ofiarom terroru sowieckiego w latach 1939-56, środkowa część poświęcona jest żołnierzom polskim poległym w walce z nazistami i z systemem radzieckim, a południowa część poświęcona jest żołnierzom walczącym z okupantem niemieckim. Obok tryptyku w kwaterze D18 spoczywa autor Kotwicy, symbolu Powstania Warszawskiego Eugeniusz Ajewski „Kotwa” oraz dowódca Powstania Warszawskiego Antoni Chruściel „Monter” [37].

Kwatera A24 to Kwatera Batalionu "Miotła". Jest tu m.in. Pomnik bohaterów Batalionu Miotła i Pomnik bohaterów Batalionu Parasol. Jest tu również symboliczny grób lotników kanadyjskich. Spoczywa tu powstaniec Kazimierz Sott „Sokół”, Franciszek Władysław Mazurkiewicz „Niebora”. Od strony Alei Zasłużonych znajdują się groby, w których leżą: pisarz Tadeusz Borowski, pisarz Benedykt Hertz (grób zdobi popiersie pisarza [39]), działacz Jan Kędzierski, aktor Aleksander Zelwerowicz, aktorka Mira Zimińska-Sygietyńska z mężem pianistą Tadeuszem Sygietyńskim, reżyser Leon Schiller, pisarka Zofia Nałkowska (popiersie wyrzeźbione przez jej siostrę Hannę ustawiono na cokole we wnęce z granitowych płyt [39]), poeta Julian Tuwim (z przypominającą serce kamienną bryłą na płycie [39]), kompozytor Grzegorz Fitelberg [37]. Wśród powstańców z "Parasola" leży podporucznik Józef Szczepański "Ziutek", autor słów słynnej piosenki "Pałacyk Michla" [39]. W wojskowej części kwatery B24 znajdują się groby Powstańców Warszawy z różnych zgrupowań. Jest tu Kwatera Batalionu "Kiliński", Pomnik bohaterów Pułku AK "Jeleń", Pomnik bohaterów Batalionu "Harnaś", Pomnik bohaterów Batalionu Czata 49, Pomnik Pamięci Grupie Bojowej "Krybar", Pomnik bohaterów Batalionu "Gustaw", Pomnik bohaterów Batalionu "Pięść". W Kwaterach C24, C26, C28 i C30 znajdują się żołnierze polegli w czasie II Wojny Światowej [37]. Niskie przysadziste krzyże stoją na grobach żołnierzy Brygady "Broda 53" oraz batalionów "Parasol " [39].

Kwatera Zgrupowania "Baszta" ma numer A26. Znajduje się tu również Dolinka Katyńska z pomnikiem Gloria Victis [37]. Obok znajduje się pomnik-grobowiec kolejnych dowódców Armii Krajowej. Są to generał Leopold Okulicki „Niedźwiadek”, komendant AK generał Tadeusz Komorowski „Bor”, komendant Związku Walki Zbrojnej i Armii Krajowej generał Stefan Paweł Rowecki „Grot”, dowódca Służby Zwycięstwu Polsce generał Michał Tadeusz Karaszewicz-Tokarzewski „Torwid” [12]. Nie wszyscy są tu pochowani, miejsca pochówku „Grota” i „Niedźwiadka” są nieznane [39]. Ich symboliczny pogrzeb miał tu miejsce 27 września 1991 roku. 30 lipca 1994 roku pochowano tu „Bora” [9]. Pomnik ozdobiony jest stylizowanymi skrzydłami husarskimi, opiekują się nim kibice Legii Warszawa [37]. W tej części leży też poeta Władysław Broniewski, aktor Karol Adwentowicz, pisarz Leon Kruczkowski (grób ma formę otwartej księgi [39]), generał Henryk Jankowski [37], generał Tadeusz Pełczyński [44], rzeźbiarz Xawery Dunikowski [37]. Po śmierci Dunikowskiego rozpisano konkurs na projekt jego nagrobka. Wygrała praca Barbary Zbrożyny. Uniesiony na słupkach kamienny blok przypomina monstrualną ławę. Artystka pocięła jej wierzch bruzdami schodzącymi się promieniście do wykutej na środku dziury [39]. Położona na przedłużeniu kwatera B28 dedykowana jest Żołnierzom Polskim, poległym w 1945 roku [37]. Na grobach żołnierzy Pułku "Baszta" krzyże są zupełnie inne, ustawione na przemian ze swymi wyciętymi w kamieniu "negatywami". Powstały podczas przebudowy tej kwatery w latach 70-tych XX wieku według projektu Marka Jareckiego i Wojciecha Kubika. Duże wrażenie robią groby żoliborskiego Zgrupowania "Żywiciel" (zlokalizowane za pułkami "Baszta" i "Garłuch") w kwaterze A28, gdzie betonowe krzyże z szerokimi ramionami wyrastają z warszawskiego bruku [39].

Kwatera A28 jest miejscem pamięci 7 Pułku Piechoty Legionów „Garłuch” oraz Zgrupowania "Żywiciel". Ponadto od strony Alei Zasłużonych spoczywają: poeta Lucjan Szenwald, działacz Aleksander Zawadzki, polityk Adam Rapacki, polityk Oskar Ryszard Lange i działacz Lucjan Rudnicki. W kwaterze BII28 spoczywa pilot Franciszek Hynek oraz wojskowy Franciszek Bernaś. Na przedłużeniu kwatery znajduje się mur pamiątkowy, będący pomnikiem przypominającym miejsca walk Polaków w Europie i Afryce. Po północnej stronie muru mieści się Kwatera Pierwszej Samodzielnej Brygady Spadochronowej i Cichociemnych C30. Pośrodku mieści się pomnik pamięci Cichociemnych. Z kolei od zachodu znajduje się Ściana Pamięci z urnami prochów Żołnierzy z Polskich Sil Zbrojnych na Zachodzie. Za nią, w kwaterze D20 jest kolumbarium z urnami żołnierzy polskich oraz pomnik "Bóg-Honor-Ojczyzna" poświęcony Polskim Siłom Zbrojnym na lądzie, na wodzie i w powietrzu. Na południe znajduje się kwatera D22 z symboliczną mogiłą rotmistrza Witolda Pileckiego. Po południowej stronie muru pamiątkowego jest kwatera CII28, w której są groby m.in. pisarza Kazimierza Moczarskiego, aktora Jacka Strzemżalskiego i architekta Stefana Tworkowskiego [37]. Tutaj również leży gen. Józef Kuropieska [39].

Aleja Zasłużonych kończy się niską mogiłą Władysława Gomułki, następnie wysoką mogiłą Karola Świerczewskiego (robiąc miejsce na jego sarkofag przesunięto pomnik bohaterów wojny polsko-bolszewickiej [18]), aż wreszcie charakterystycznym półkolem. Przed wojną tu biegła granica i mur cmentarny, a pod murem chowano samobójców. Dlatego też tutaj początkowo pochowany był Walery Sławek (jest jeszcze ślad po miejscu jego pochówku). Po wojnie powiększono cmentarz i tu chowano początkowo zrehabilitowane ofiary stalinizmu. W latach 60-tych XX wieku miejsce stało się zwieńczeniem Alei Zasłużonych, gdzie grzebano partyjnych notabli. Są tu groby Alfreda Fiderkiewicza, Wincentego Kraśki, Marszałka Mariana Spychalskiego, Zofii Gomułkowej, Zenona Kliszki, Franciszka Mazura, Hilarego Minca i Wiesława Ociepki. Od południowej strony znajdują się groby generała Tadeusza Kutrzeby, dowódcę obrony Modlina generała Wiktora Thommee, generała Jerzego Kirchmayera i pułkownika Aleksandra Rode [37].

W Kwaterze A30 spoczywa: aktorka Tatiana Czechowska, mistrz konferansjerki Lucjan Kydryński, aktorka Elżbieta Justyna Czyżewska, aktor Witold Filler, aktor Tadeusz Łomnicki (jego grób to kawałek trzonu kolumny, który upadł na stojące na sztorc kamienne podpory [39]), reżyserzy Czesław Petelski i Ewa Petelska, [37], tancerz Teatru Wielkiego Stanisław Szymański [39], tenor Stanisław Jopek, polityk Józef Pińkowski [37]. Dwie podłużne bryły czarnego kamienia, stojąca z wykutym krzyżem i datami oraz przewrócona z nazwiskiem zmarłego, tworzą pomnik reżysera teatralnego Jerzego Grzegorzewskiego [39]. Kwatera BII30 zawiera groby, w których spoczywają: aktor Zbigniew Zapasiewicz, aktor Maciej Kozłowski, malarz Tadeusz Dominik, pisarz Marek Nowakowski [37].

W kwaterze A32 spoczywa autor pierwszego polskiego elementarza Marian Falski, powieściopisarz Tadeusz Breza, lotnik i żeglarz Leonid Teliga (jego pomnik to kamień o falującej powierzchni z wtopionymi literami, kojarzący się z morzem [39]), dramatopisarz Jerzy Szaniawski, kompozytorka Grażyna Bacewicz, żeglarz Jerzy Musiał [37]. Na rogu Alei Profesorskiej spoczywa też polityk Zofia Kuratowska i jej mąż matematyk Kazimierz Kuratowski [39]. W kwaterze B32 są pochowani: aktor Jan Koecher, Irena Filipiak, filozof Tadeusz Marian Kotarbiński, malarz Aleksander Kobzdej, aktor Stanisław Mikulski, reżyser Eugeniusz Poreda, pisarz Stefan Bronisław Flukowski. W kwaterze C32 spoczywa scenograf Władysław Królikiewicz i szpadzistka Jadwiga Polasik, a w kwaterze D24 chemik Jerzy Tadeusz Wróbel, którego grób jest udekorowany rzeźbą rycerza na koniu. Obok tej ostatniej stoi również Pomnik-Panteon Żołnierzy Polski Walczącej [37].

W Kwaterze A34 spoczywają: podróżnik Tadeusz Górski, którego grób zdobi rzeźba w formie ściany z tympanonem, Irena Szuch, której grób ozdobiony jest rzeźbą stojącej Madonny z Dzieciątkiem, aktorka Aleksandra Ford-Sampolska, reżyser Andrzej Adam Kotkowski [37].

Mimo, że cmentarz wydaje się być położony na płaskim obszarze, to w rzeczywistości kwatera A36 jest położona najwyżej, a punktem kulminacyjnym jest grób rodziny Żaboklickich. W kwaterze B36 spoczywa m.in. aktor Aleksander Iwaniec i reżyser Marian Jonkajtys. Kwatera D26 jest kwaterą urnową. Spoczywają tu m.in. dziennikarze Jacek Mojkowski i Bogdan Chruścicki [37].

W kwaterze A38 znajdują się groby filozofa Mieczysława Wallisa i malarza Józefa Stanisława Ostoję-Kotkowskiego, w kwaterze B38 poety Tadeusza Peipera, reżysera Bohdana Kosińskiego, w kwaterze C38 grób pierwszego propagatora kulturystyki w Polsce, Stanisława Zakrzewskiego. Kwatery A40, B40, C40 znajdują się przy południowym murze cmentarza [37].

Kwatery A3 i A5 tworzą kwaterę zasłużonych. Kwatera A3 powstała po zmianach ustrojowych 1989. Znane osoby pochowane są w trzech rzędach. Spoczywają tu m.in.: śpiewaczka Bogna Sokorska, polityk Mieczysław Franciszek Rakowski, aktorka Ryszarda Hanin-Pasternak, rysownik Eryk Lipiński, aktor Jan Świderski, prawnik Adam Łopatka, prawnik Lech Falandysz, lekkoatleta Zdzisław Krzyszkowiak (ozdobiony wykonaną z metalu podłużną bryłą, symbolizującą pęk splecionych ze sobą wstęg, na których wypisano największe osiągnięcia sportowca. Do płyty nagrobka przytwierdzony też był metalowy but, ale ktoś go ukradł i została tylko zelówka [39]), aktor Kazimierz Wichniarz, ekonomista Henryk Kisiel, generał Władysław Gołąbek, dyplomata Edward Pietkiewicz, pisarze Czesław i Alina Centkiewiczowie, prawnik Andrzej Bączkowski (na grobie stoi czarna kamienna kapliczka z figurką Chrystusa Frasobliwego [39]), polityk Henryk Jabłoński, socjolog Dyzma Kazimierz Gałaj, eseista Andrzej Drawicz, aktor Bogdan Baer, generał Franciszek Wawrzyniec Kamiński (z jego płasko rzeźbionym portretem [39]), operator filmowy Piotr Sobociński, pianista Władysław Szpilman, pisarz Tadeusz Konwicki, wioślarz Teodor Kocerka (na mogile autorstwa Andrzeja Renesa kłębią się sztuczne fale, a w odmętach znika wiosło [39]), lekkoatleta Tadeusz Ślusarski i miotacz kulą Władysław Komar (sportowcy zginęli razem w wypadku samochodowym, spoczywają we wspólnej mogile. Projektant, rzeźbiarz Andrzej Renes, tablicy z nazwiskami sportowców nadał kształt przełamanej płyty stadionu lekkoatletycznego i ustawił na środku miniaturę olimpijskiego znicza [39]), socjolog Mikołaj Kozakiewicz, reżyser Wanda Jakubowska, polityk Edward Osóbka-Morawski, pisarz Wojciech Żukrowski, dziennikarz Andrzej „Ibis” Wróblewski. W kwaterze A5 znajduje się Pomnik Czterech Poetów Legionistów, tzw. Kaniowszczyków. Jest tu też grób malarza Karola Antoniego "Zyndrama" Maszkowskiego [37]. Działacz niepodległościowy Kazimierz Marcin Tychota spoczywa tu w grobowcu autorstwa Marka Moderau. Rzeźbiarz połączył cztery bloki jasnoszarego granitu. Szczelina między nimi ma formę krzyża z umęczonym Chrystusem [39]. W kwaterze B3 spoczywa poeta Andrzej Mandalian, a w kwaterze B5 jest m.in. grób rodziców Krzysztofa Kamila Baczyńskiego. Kwatera dziecięca A5DZ jest kwaterą urnową, groby są tutaj w dużym nieładzie [37]. Metalowa plakieta zdobi pomnik artysty malarza Janusza Przybylskiego (kwatera A3), profesora ASP. Przedstawia scenę, w której wysoka kobieta i niski mężczyzna stoją połączeni grubą liną. Być może przeciągają ją każde w swoją stronę, a może są nią związani na dobre i złe [39].

Kwatery A7, B7, A9, B9, A11, B11, A13, B13 dedykowane są poległym w latach 1919-1920. Powstały po 1918 roku, kiedy władze państwowe i społeczeństwo od pierwszych chwil niepodległości starały się nadać cmentarzowi charakter centralnej nekropolii wojskowej. W wydzielonych kwaterach pochowano pięć tysięcy poległych w wojnie polsko-bolszewickiej. Groby zostały odnowione w 2015 roku. W kwaterze A11 spoczywa polityk Walery Jan Sławek [37].

Kwatera C7 to Kwatera Powstańców Śląskich i Powstańców Wielkopolskich. W latach 80-tych XX wieku policzono pozostałych przy życiu weteranów Powstania Śląskiego i Powstania Wielkopolskiego. Powstało dla nich wydzielone miejsce na cmentarzu i tzw. Pomnik dwóch powstań [37].

W kwaterze C11 pochowany jest m.in. pisarz Janusz Przymanowski, autor Czterech Pancernych i Psa, a w kwaterze CII11 spoczywa architekt Jan Knothe. Jest tu również Pomnik Orląt Polskich [37].

Kwatera C13 jest dedykowana powstańcom styczniowym roku 1863 [37].

W kwaterze A15 spoczywają: kolarz Henryk Łasak, aktor Jan Kociniak, malarz Otto Axer, dziennikarz Tomasz Hopfer [37] oraz generał Władysław Jaxy-Rożen (pomnik zaprojektowany przez Wojciecha Jastrzębowskiego zwieńczony jest zgeometryzowaną rzeźbą orła) [47]. W kwaterze B15 spoczywają: lekkoatleta Leszek Wodzyński, aktor Adolf Dymsza, dziennikarz Stefan Rzeszot. W kwaterze C15 spoczywa kustosz Kazimierz Brokl. Jest tu też pomnik poświęcony pamięci Sybiraków oraz płyta z inskrypcją, że spoczywa tu prawnuczka Tadeusza Kościuszki (mimo, że Kościuszko oficjalnie nie miał dzieci) [37].

W kwaterze A17 znajdują się groby, w których spoczywa m.in. filozof Jerzy Niecikowski, skrzypek Wacław Romuald Kochański [37] i Antoni Godlewski „Antek Rozpylacz” [44]. W kwaterze B17 jest grup pisarza Michała Choromańskiego, a w kwaterze C17 grób muzyka Grzegorza Zbigniewa Ciechowskiego i grób nauczycielki Ludwiki Wawrzyńskiej [37].

W kwaterze A19 spoczywają: aktorka Antonina Gordon-Górecka, sportowiec Andrzej Kłopotowski, wojskowy Józef Karkoszka (grób zdobi popiersie mężczyzny), aktor Juliusz Berger, generał Stanisław Franciszek Sosabowski, generał Michał Rola-Żymierski i pisarz Andrzej Strug. W kwaterze B19 leży pisarka Izabela Stachowicz oraz reżyser Antoni Bohdziewicz. Z kolei w kwaterze C19 spoczywa m.in. historyk Zdzisław Libera i malarz Antoni Teslar [37]. generała brygady Stanisława Sosabowskiego, dowódcę Samodzielnej Brygady Spadochronowej (A19) [18].

W kwaterze A21 znaleźć można m.in. grób poetki Teresy Marii Bogusławskiej i generała Franciszka Seweryna Włada, w kwaterze B21 aktora Mieczysława Brama i rzeźbiarza Bronisława Koniuszego, a w kwaterze C21 pisarza Igora Newerly [37].

W kwaterze A23 spoczywa m.in. dowódca obrony Warszawy w 1939 roku, Juliusz Karol Wilhelm Józef Rommel, w kwaterze B23 dziennikarze Stanisław Aleksandrzak i Janusz Aleksander Atlas, a w kwaterze C23 pisarz Władysław Lech Terlecki, aktor Józef Kondrat i komentator sportowy Jan Ciszewski [37].

Na terenie kwatery A25 znajduje się wydzielony teren z grobami żołnierzy polskich, którzy polegli we wrześniu 1939 roku. Spoczywa tu też pułkownik Władysław Gorczycki, działaczka Marcjanna Fornalska, tancerka Loda Niemirzanka, reżyser Arnold Szyfman, generał Bronisław Prugar-Ketling i zdobywca Wilna pułkownik Lucjan Żeligowski. Kwatery B25 i B27 oraz kolejne dwie kwatery C25 i C27 również zostały wyznaczone na ekshumowane zwłoki żołnierzy polskich, którzy polegli w kampanii wrześniowej. Pomiędzy kwaterami C25 i C27 stoi Pomnik Żołnierzy Września [37].

W kwaterze A27 znajdują się groby, w których spoczywają polityk Zygmunt Modzelewski, działacz Alfred Lampe i poeta Tadeusz Stefan Gajcy [37].

W kwaterze A29 kończy się półkolem Aleja Zasłużonych. Spoczywają w niej: aktor Aleksander Bożydar Żabczyński, piłkarz i hokeista Henryk Czarnik, zastrzelony w Iraku dziennikarz Waldemar Milewicz, historyk Marek Karp, pilot Stanisław Skalski, łyżwiarka Elwira Seroczyńska, trener Kazimierz Górski, trener Tadeusz Ulatowski, sztangista Marian Zieliński, poeta Jerzy Tadeusz Ficowski, pisarz Jerzy Janicki, reportażysta Ryszard Kapuściński, reżyser Jerzy Kawalerowicz, aktor Jerzy Ofierski, kardiochirurg Zbigniew Eugeniusz Religa, pierwszy dowódca jednostki GROM Sławomir Jan Petelicki [37], premier Józef Cyrankiewicz [6]. W części kwatery B29 ustawiono kolumbarium, a w sąsiadującej kwaterze C29 spoczywa Jerzy Koenig, reżyser Stanisław Różewicz, aktor Jan Henryk Machulski, lekkoatletka Kamila Skolimowska, aktor Wojciech Juliusz Siemion, piłkarz Władysław Stachurski, szermierz Andrzej Piątkowski, pianista Bogusław Klimczuk. W dalszej części znajduje się kwatera CII27, gdzie pochowani są piłkarz Apoloniusz Zawilski, generał Walerian Czuma, polityk Józef Beck oraz grób symboliczny Jana Stanisława Jankowskiego. W kwaterze D29 są groby: poety Macieja Zembatego, architekta Stefana Kuryłowicza, reżysera Janusza Morgensterna, reżysera Juliusza Janickiego [37].

W kwaterze A31 spoczywają: dyrygent Bohdan Wodiczko, poeta Stanisław Ryszard Dobrowolski, pisarz Jerzy Putrament, w kwaterze B21 architekt Adolf Ciborowski, polityk Kazimierz Barcikowski, leksykograf Władysław Kopaliński, w kwaterze C31 leśnik Zbigniew Nocznicki, pisarz Bohdan Czeszko, bard Jacek Marcin Kaczmarski, szermierz Witold Woyda, piłkarz Kazimierz Deyna, a w kwaterze D31 aktor Szymon Szurmiej, scenarzysta Zbigniew Kazimierz Safjan, podróżnik Michał Jan Sumiński [37].

Rząd kwater o numerze 33 mieści groby: pisarki Magdaleny Samozwaniec, grafika Jana Marcina Szancera, reżysera Jana Rybkowskiego, malarza Jana Cybisa (w kwaterze A33), motocyklisty Andrzeja Kwiatkowskiego, dziennikarza Tadeusza Mosza (w kwaterze B33), żydowskiego pisarza Daniela Kaca (w kwaterze C33), poety Zdzisława Bolka i funkcjonariuszki SB Julii Brystiger (w kwaterze D33) [37].

W kwaterze A35 są groby m.in. reżysera Krzysztofa Bukowskiego i aktora Aleksandra Sewruka. W kolejnej (B35) spoczywają: aktor Wieńczysław Gliński, pisarka Karolina Beylin, poeta Stanisław Antoni Grochowiak, malarz Marian Czapla, pisarz Zenon Kosidowski, pisarka Hanna Ożogowska. W kwaterze C35 jest jedyny ocalały nagrobek z 1912 roku, gdy cmentarz był miejscem pochówku żołnierzy wojsk carskich. Nagrobek ten prawdopodobnie został przeniesiony z okolicy ul. Powązkowskiej [37].

Kwatera A37 zawiera groby reżysera Konrada Świnarskiego i malarza Stanisława Brodziak, kwatera B37 groby poety Tadeusza Kubiaka i pisarki Stefanii Grodzieńskiej, kwatera C37 groby pisarza Janusza Minkiewicza, lektora Zbigniewa Lutogniewskiego i poety Adama Ważyka. W kolejnym rzędzie o numerze 39 spoczywają: aktor Kazimierz Rudzki, trener bokserski Feliks Stamm (na grobie znajduje się popiersie trenera w jego słynnej czapeczce z daszkiem [39]), profesor Julian Krzyżanowski (A39), matematyk Marian Adam Rejewski, reżyser Ruth Taru-Kowalska, aktor Czesław Wołłejko (B39), profesor Mieczysław Brahmer, aktor Leon Pietraszkiewicz, profesor Artur Sandauer (C39) [37].

Ostatni rząd kwater przy murze północnym (A41, AII41, B41, A43, AII43, B43) zawiera przede wszystkim groby urnowe. W środkowej części znajduje się grodzona żywopłotem kwatera, w której pochowano żołnierzy Armii Czerwonej, którzy polegli w czasie II Wojny Światowej. Obok znajduje się Kwatera Dąbrowszczaków, poległych za wolność Hiszpanii oraz kwatera francuska, dla żołnierzy walczących w 1. Armii Francuskiej i w Ruchu Oporu Francji oraz Belgii [37].

W kwaterze A znajduje się grób społecznika Marka Kotańskiego, reżysera Erwina Axera, aktowa Jana Gałązki. W kwaterze AII są groby pisarza Jerzego Wittlina, lekkoatlety Janusza Sidły, aktorki Jadwigi Chojnackiej, malarza Jerzego Stajudy, dziennikarza Jerzego Mrzygłoda, aktora Andrzeja Krasickiego. Kwatera AIII na numer, choć nie znajduje tu się żaden grób. Miejsce jest porośnięte zadbaną trawą i tymczasowo ma charakter łąki. Otacza ją kolumbarium oraz Pomnik Ofiar Zbrodni w Ponarach. Kwatera A DOD to kwatera o najbardziej nieregularnych kształtach, sąsiadująca z kwaterami A i kwaterami N. Pochówki odbywają się tu od wczesnych lat 50-tych XX wieku. Spoczywa tu między innymi matematyk Jerzy Urbanowicz, scenarzysta Mieczysław Wiesiołek i geograf Bogodar Winid [37].

W kwaterze B znajduje się m.in. grób pisarza Mariana Bielickiego i aktora Józefa Kality. Jest też kwatera, w której we wspólnej mogile pochowano zastęp strażaków, których naziści rozstrzelali 18 sierpnia 1944 roku na ulicy Grójeckiej. Obok znajduje się kwatera BII [37].

Kwatera C to tzw. Kwatera ekshumowanych. Tutaj pochowane są szczątki ok. 700 ofiar Powstania Warszawskiego. Po wojnie z ulic i podwórek uprzątano prowizoryczne groby, a ekshumowane ciała przewieziono na Powązki. Były to żołnierze, cywile, dzieci. Nie zapisywano ich nazwisk. W ramach remontu postawiono nowe, granitowe płyty epitafijne. Wyrytych zostało 260 nazwisk osób zidentyfikowanych po 70 latach. Z kwaterą sąsiaduje część cywilna, gdzie spoczywa m.in. historyk Stanisław Helsztyński i pisarz Juliusz Jerzy Herlinger [37].

W północnej części kwatery D znajdują się w dużej mierze groby dzieci. Obok znajduje się Kaplica Matki Boskiej Nieustającej Pomocy Kościoła Polsko-Katolickiego. W grobach spoczywają: reżyser Marcin Wrona, piosenkarz Tadeusz Chyła, publicysta Cezary Chlebowski [37].

W kwaterach E i EII spoczywają: aktorka Anna Ciepielewska, aktor Stanisław Niwiński, poeta Czesław Budzyński, dziennikarz Grzegorz Miecugow, pułkownik Mirosław Michalski (grób zdobi rzeźba rycerza na koniu), generał Marian Garlicki (grób zdobi jego popiersie) [37].

Kwatery F (F, FI, FII, FIII, FIV, FV) ciągną się wzdłuż zachodniej alei biegnącej z południa na północ. W kwaterze F pod koniec lat 70-tych XX wieku chowano pułkowników i podpułkowników Ludowego Wojska Polskiego. Wszystkie pogrzeby były z honorami wojskowymi. W kwaterze FI znajduje się grób Agaty Modrzejewskiej. Kwatery FIV i FV sąsiadują z Aleją Zasłużonych. Spoczywają tu: pisarka Teresa Sławomira Torańska, prezes PGNiG Aleksander Findziński, grafik Zygmunt Januszewski, pianistka Barbara Stella Hesse-Bukowska, grafik Waldemar Świerzy, prawnik Stanisław Zbigniew Dąbrowski i po drugiej stronie historyk Władysław Bartoszewski [37].

We wschodniej części cmentarza znajdują się dość nieregularne kwatery G, H i K. Na terenie kwatery G jest tworzona od 2010 roku nowa Aleja Zasłużonych. W alei i w kwaterze spoczywają: aktor Ryszard Pietruski, poeta Wiktor Woroszylski, dyrygent Henryk Modest Czyż, muzyk Tadeusz Siedlecki, aktor Krzysztof Czesław Kołbasiuk, reżyser Andrzej Kondratiuk, twórczyni polskiej szkoły scenografii Xymena Zaniewska-Chwedczuk, łączniczka Maria Stypułkowska-Chojecka „Kama”, grafik Wojciech Fangor, reżyser Barbara Sass-Zdort, działacz sportowy Piotr Jan Nurowski, bokser Jerzy Zdzisław Kulej. W sąsiedztwie znajduje się kwatera G Dod, w której znajduje się Pomnik ku pamięci Polaków i Polek, których deportowano do pracy w latach 1939-45, oraz Mogiła załogi samolotu "Kopernik". Następnie idąc na północ jest wąski pas łąki, kwatera GII oraz kwatera GIII w której mieści się wydzielona działka z grobami ofiar katastrofy Samolotu Ił 62 z 1987 roku. Pochowany jest tu też pilot Wacław Nycz. Dalej na północ jest ponownie niezagospodarowana łąka [37].

Kwatery H znajdują się przy zachodniej ścianie cmentarza. Spoczywają tu m.in. prawnik Roman Józef Kryże, reżyser Anna Sokołowska-Korcelli, a w kwaterze HI prezenter muzyczny Robert Leszczyński, piosenkarz Zbigniew Rawicz. Następnie znajduje się przecięta dodatkową ukośną alejką kwatera H Dod. Następnie jest półkolista kwatera HIII z grobem pianisty Ryszarda Baksta, kwatera HIV z grobem piłkarza Stanisława Hachorka i kwatera HV z symbolicznym grobem majora Jerzego Lewszeckiego [37].

W północno-zachodniej części znajdują się kwatery K (północna, środkowa, południowa i przy murze). W kwaterze północnej spoczywa poeta Jonasz Kofta, aktor Kazimierz Brusikiewicz, satyryk Zbigniew Lengren, pisarz Teodor Parnicki. W kwaterze środkowej jest grób trenera Tadeusza Forysia, a w kwaterze południowej sportowca Jana Mulaka. Kwaterą KII oznaczana jest Kwatera Smoleńska, pośrodku której znajduje się pomnik symbolizujący przerwany pas startowy. Pomnik Katastrofy Smoleńskiej oddzielony jest od Alei Zasłużonych zadbanym fragmentem porośniętym trawą [37].

Kwatery w północnej części, na tzw. Łączce noszą oznaczenia: Ł, ŁII, M, MII. Znajduje się tutaj również Pomnik-Panteon pochowanych na Łączce. Są tu również groby takich osób, jak: scenograf Irena Biegańska, rzeźbiarka Zofia Woźna, sportowiec Wacław Michał Kuchar i pisarz Józef Prutkowski. W sąsiedztwie są również kwatery LII (kwatera urnowa, na jej terenie znajduje się miejsce służące do przechowywania kości albo prochów zmarłego, tzw. Ossarium), kwatera L w której spoczywa m.in. krytyk literacki Roman Szydłowski, kwatera M primo, kwatera L primo oraz kwatera J na terenie której znajduje się grób krytyka filmowego Zygmunta Kałużyńskiego [37].

Oprócz wyodrębnionych kwater na cmentarzu znajdują się liczne pomniki, upamiętnienia i tablice pamiątkowe m.in. 54 członków Polskiej Partii Robotniczej straconych 16 grudnia 1942, I Brygady Spadochroniarzy poległych pod Arnhem oraz jeńców wojennych rozstrzelanych w Woldenbergu [11]. pomnik żołnierzy Narodowych Sił Zbrojnych walczących w powstaniu oraz symboliczny grób lotników RAF poległych podczas niesienia pomocy powstańcom [45], kwaterę sanitariuszek [44].

Brama

Pierwsza brama powstała prawdopodobnie wkrótce po oficjalnym założeniu cmentarza w 1912 roku. Po 1918 roku rozebrano jej górną część. Prawdopodobnie w trakcie modernizacji w latach 1966-1969 zastała zastąpiona nową metalową bramą [4].

Dom Przedpogrzebowy

Dom Przedpogrzebowy mieści obszerną salę ceremonialną, przeznaczoną do przeprowadzania uroczystości pogrzebowych świeckich i religijnych. Katolicką posługę pogrzebową w Domu Przedpogrzebowym sprawują kapłani parafii św. Jozafata [3].

Powstał w latach 1966-1969 (1963-1964 [11]) według projektu Zbigniewa Gnassa, Ryszarda Sobolewskiego i Eligii Wakulicz (przy współpracy Stanisława Lisowskiego [11]) [1]. Nowoczesny budynek z rozległym placem, na którym odbywają się pogrzebowe uroczystości wojskowe i jest miejsce dla kompanii honorowej, stanął w miejscu rozebranej starej drewnianej kaplicy [11].

Kolumbaria

25 stycznia 2007 roku [9] na Cmentarzu Wojskowym zostały oddane do użytku dwa zespoły kolumbariów, w których nisze udostępniane są cywilom na 50 lat. Kolumbarium w kwaterze AIII mieści 180 nisz o wymiarach 55x50x55 cm oraz 90 nisz o wymiarach 55x100x55 cm. Kolumbarium w kwaterze B29 mieści 204 nisze o wymiarach 55x50x55 cm [3].

Ponadto na cmentarzu znajdują się trzy kolumbaria pozostające w dyspozycji ich fundatorów: Fundacji Żołnierzy Polski Walczącej w kwaterze D18, Fundacji Żołnierzy Polskich Sił Zbrojnych na Zachodzie w kwaterze C30 i D20, Stowarzyszenia b. Żołnierzy I Armii Francuskiej „Ren-Dunaj” w kwaterze A43. Udostępnianie miejsc w tych kolumbariach regulowane jest wewnętrznymi przepisami [3].

Dolinka Katyńska

Dolinka Katyńska w kwaterze A26 to miejsce upamiętnienia ofiar zbrodni katyńskiej. Znajdują się tu dwa pomniki w postaci krzyży, oficjalnie odsłonięte 31 lipca 1995 roku [13].

Uroczystości religijno-patriotyczne poświęcone ofiarom zbrodni katyńskiej odbywały się w Dolince Katyńskiej corocznie od 1974 roku. Organizował je Krąg Pamięci Narodowej założony przez ks. Wacława Karłowicza i Stefana Melaka. Gromadziły się setki osób, które oddały hołd polskim jeńcom wojennym zamordowanym w 1940 roku w Katyniu przez radziecką policję polityczną NKWD. Miejsce pokrywano kwiatami, zniczami i polskimi flagami narodowymi, w 1980 roku urządzono tu również wystawę fotografii [13].

W maju 1981 roku powstał nielegalny Komitet Obywatelski Budowy Pomnika Katyńskiego [13]. Konspiracyjnie w nocy z 31 lipca na 1 sierpnia 1981 roku [12] członkowie Komitetu ustawili w Dolince Katyńskiej kamienny krzyż o wysokości 4.5 metra, z datą 1940, orłem w koronie, tablicą z napisem Katyń i literami WP oraz słupkami z nazwami obozów NKWD, w których po agresji ZSRR na Polskę w 1939 roku przebywali w niewoli polscy jeńcy wojenni. Inicjatorami postawienia krzyża byli ks. Stefan Niedzielak i Stefan Melak. Tej samej nocy krzyż został zdemontowany i wywieziony przez Służbę Bezpieczeństwa przy użyciu ciężkiego dźwigu (według innych źródeł został usunięty przez służbę bezpieczeństwa 6 lipca 1989 roku [12]). Był to pierwszy w Polsce Pomnik Katyński [12], tzw. pomnik społeczny.

1 sierpnia 1981 roku Komitet Obywatelski Budowy Pomnika Katyńskiego przekształcił się w Obywatelski Komitet Budowy Pomnika Ofiar Katynia, którego przewodniczącym został Andrzej Szomański. Komitet rozpoczął zbiórkę funduszy. W sierpniu 1981 roku w Dolince Katyńskiej zbierały się codziennie tysiące osób. 6 grudnia 1981 roku w obecności kilku tysięcy zgromadzonych wmurowano kamień węgielny i akt erekcyjny pod budowę nowego pomnika (umieszczonego w atrapie pocisku z napisem KATYŃ 1940). Ustawiono też tymczasowy krzyż brzozowy. Po 13 grudnia 1981 roku, gdy w Polsce wprowadzono stan wojenny, krzyż ten został usunięty przez władze [13].

1 sierpnia 1983 roku odbyła się tu manifestacja z udziałem kilkudziesięciu tysięcy osób, podczas której śpiewano pieśni patriotyczne i składano kwiaty. 16 sierpnia 1983 roku akt erekcyjny został wydobyty przez ekipę saperską Komendy Stołecznej Milicji Obywatelskiej, która oficjalnie dokonała rozbrojenia pocisku przeciwlotniczego [13].

1 sierpnia 1984 roku w Dolince Katyńskiej ponownie ustawiono drewniany krzyż upamiętniający ofiary zbrodni, który znów został usunięty przez władze [13].

Ideę budowy pomnika katyńskiego podjął koncesjonowany przez władze PRL związek kombatantów, ZBoWiD, postulując umieszczenie na nim fałszywego napisu Katyń - 1941. W 1983 roku Stołeczna Rada Narodowa rozpisała zamknięty konkurs na pomnik. Jego zwycięzcami zostali rzeźbiarze Adam Myjak i Janusz Pastwa, którzy zaprojektowali granitowy monument opatrzony napisem: Żołnierzom polskim spoczywającym w ziemi katyńskiej. Pomnik ten zaczęto montować w Dolince Katyńskiej, lecz prace zostały wstrzymane wskutek interwencji ambasady ZSRR. Od artystów zażądano, by zmienili napis na fałszywy i podali, że sprawcami zbrodni katyńskiej byli Niemcy. Adam Myjak i Janusz Pastwa nie wyrazili na to zgody. W efekcie pomnik zdemontowano, wywieziono z Dolinki Katyńskiej i umieszczono na kilka lat w magazynach cmentarza [13].

Po demontażu pomnika Adama Myjaka i Józefa Pastwy teren Dolinki Katyńskiej został ogrodzony płotem budowlanym z desek, po czym na przełomie kwietnia i marca 1985 roku, bez wcześniejszych zapowiedzi i bez uroczystości odsłonięcia, władze PRL ustawiły tam biały granitowy krzyż o wysokości 4 metrów, opatrzony fałszywym napisem: Żołnierzom polskim ofiarom hitlerowskiego faszyzmu spoczywającym w ziemi katyńskiej – 1941 rok. Autorem tzw. pomnika rządowego był rzeźbiarz Ryszard Cichocki. Cła sytuacja wywołała oburzenie wielu Polaków [13].

1 sierpnia 1985 roku w Dolince Katyńskiej odbyła się wielka manifestacja, podczas której pojawił się biało-czerwony transparent z napisem: Prawda zwycięży. Filmująca demonstrację ekipa amerykańskiej telewizji NBC została tymczasowo zatrzymana. 1 sierpnia 1988 roku w Dolince Katyńskiej rządowy pomnik katyński przyozdobiono polską flagą narodową z napisem: Żądamy prawdy – Katyń 1940 [13].

W styczniu 1989 roku został zamordowany przez tzw. „nieznanych sprawców” ks. Stefan Niedzielak. W lutym 1989 roku rzecznik polskiego rządu Jerzy Urban poinformował, że napis na pomniku w Dolince Katyńskiej zostanie zmieniony, po czym pod koniec marca 1989 roku skuła go grupa robotników. W kwietniu 1989 roku odsłonięto nowy napis, który brzmiał: Polskim oficerom zamordowanym w Katyniu. W czasie uroczystości ciszę panującą na cmentarzu przerwało donośne wołanie czterdziestoletniego mężczyzny: „to skandal, że nie zdobyto się na odwagę, by na pomniku umieścić datę. Należało tu podać także rok 1940” [13].

W marcu 1989 roku Warszawska Rodzina Katyńska zwróciła się do Rady Ochrony Pamięci Walk i Męczeństwa z żądaniem zmiany fałszywego napisu na pomniku rządowym. W tym samym roku Rada poprawiła i uzupełniła napisy na pomniku, dodając nazwy trzech radzieckich obozów jenieckich, Kozielska, Ostaszkowa i Starobielska, oraz datę 1940. Montowane w dzień litery były w nocy zrywane przez nieznanych sprawców. W kwietniu 1989 delegacja Rady Ochrony Pamięci Walk i Męczeństwa pobrała w Katyniu urnę z ziemią, która w dniu 18 kwietnia 1989 została uroczyście złożona w Grobie Nieznanego Żołnierza w Warszawie oraz w Dolince Katyńskiej. Egzekwie żałobne odprawił biskup Zbigniew Kraszewski, a przemówienia wygłosili gen. Roman Paszkowski oraz gen. Franciszek Skibiński [13].

Usunięty w 1981 roku pomnik społeczny został podrzucony na terenie Cmentarza Wojskowego w nocy z 5 na 6 lipca 1989 roku przez niezidentyfikowane osoby, po czym zaopiekowała się nim Rada Ochrony Pamięci Walk i Męczeństwa [13].

25 sierpnia 1993 roku w czasie wizyty w Polsce prezydent Rosji Borys Jelcyn złożył w Dolince Katyńskiej kwiaty przed pomnikiem rządowym, po czym zwrócił się do przedstawicieli Rodzin Katyńskich i ks. Zdzisława Peszkowskiego, wypowiadając słowo: Wybaczcie [13].

Pomnik społeczny ustawiono w Dolince Katyńskiej w 1995 roku. 31 lipca 1995 roku odbyła się ceremonia oficjalnego odsłonięcia obu pomników, społecznego i rządowego [13]. Są one dlatego często traktowane jako jeden monument i nazywane Krzyżem Katyńskim [9]. Z kolei pomnik Adama Myjaka i Janusza Pastwy w tym samym roku wydobyto z magazynów i ustawiono przed konkatedrą Matki Bożej Zwycięskiej na Kamionku [13].

W Dolince Katyńskiej odbywają się oficjalne uroczystości rocznicowe upamiętniające ofiary zbrodni. Spontanicznie wytworzyła się tradycja zapalania w Dolince Katyńskiej zniczy w Zaduszki oraz w dniach 3 kwietnia (rocznica pierwszego transportu z Kozielska do Katynia 3 kwietnia 1940 roku), 13 kwietnia (Dzień Pamięci Ofiar Zbrodni Katyńskiej), 1 sierpnia (rocznica wybuchu Powstania warszawskiego), 1 września (rocznica wybuchu II wojny światowej) oraz 17 września (rocznica agresji ZSRR na Polskę w 1939 roku) [13].

Kwatera na Łączce

Tzw. Łączka (kwatera Ł) to miejsce, gdzie potajemnie w czasach stalinowskich chowano ofiary Urzędu Bezpieczeństwa [12], na południowym krańcu cmentarza [11]. Dzisiaj są to kwatery E, F, FI, FII, FIII, M, MII, L, i ŁII, zajmujące ok. 0.8 ha [8]. Symboliczna kwatera nazwana oficjalnie Łączką ma powierzchnię 0.32 m2 [8].

Egzekucje odbywały się w więzieniu mokotowskim [20]. Pochówki rozpoczęto w kwietniu 1948 roku, a zakończono w 1956 roku [22]. Na miejscu tym urządzono kompostownię, potem śmietnik [24], co miało wyeliminować możliwość odnalezienia grobów pomordowanych [22].

W 1956 roku sprawę utajnionych pochówków badał zastępca Prokuratora Generalnego PRL i członek PZPR Kazimierz Kosztirko, stwierdzając brak jakiejkolwiek dokumentacji więziennej wskazującej, gdzie kogo pochowano. Członkami komisji byli także ppłk Marian Frenkiel oraz Jan Barczak. Szacunki oparte na zeznaniach Alojzego Grabickiego wskazywały na ok. 250 osób pochowanych w kwaterze Ł [24]. Gdy w 1964 roku połączono cmentarze, rozebrano mur i zagospodarowano teren pochówków, gdzie wytyczono nowe kwatery i przeprowadzono alejki [8].

Przez lata obszar ten był uważany jako miejsce domniemanego pochówku rozstrzelanych osób [22]. Niektórzy funkcjonariusze SB nieformalnie wskazywali miejsca rodzinom ofiar, które składały potajemnie kwiaty i do stanu wojennego pielęgnowały te miejsca [24].

W czasie stanu wojennego teren wyrównano i przeznaczono na nowe groby, głównie wojskowych zasłużonych dla systemu [24]. W latach 1982-1984 [25] pochowano tu m.in. Jerzego Wenelczyka [24]. Spoczęła tu Julia Brystigerowa, szefowa Departamentu V Ministerstwa Bezpieczeństwa Publicznego, czy sędzia Roman Kryże. Niejednokrotnie pojawiła się sytuacja, że kat został pochowany na grobie swojej ofiary [22].

W marcu 1988 roku własne dochodzenie miejsc pochówków podjęła dziennikarka Małgorzata Szejnert. W październiku 1989 roku Ministerstwo Sprawiedliwości poinformowało o odnalezieniu Raportu Kosztirki [24]. Ostatnia odmowa i umorzenie śledztwa w sprawie potajemnych pochówków miała miejsce w 1992 roku, kiedy Prokuratura Apelacyjna oddaliła wniosek syna próbującego ustalić miejsce pochówku swego ojca, tu skrycie pogrzebanego [8].

10 stycznia 1990 roku utworzony został Społeczny Komitet Budowy Pomnika [24] niewinnie straconych w warszawskich więzieniach i katowniach UB w latach 1945-1956 [8]. Komitetowi przewodniczyła żona jednego ze straconych, adwokat Maria Romer-Kędzierska. Wmurowanie kamienia węgielnego pod pomnik odbyło się 1 listopada 1990 roku [24]. W uroczystości brały udział rodziny zamordowanych, premier Tadeusz Mazowiecki, ks. bp. Zbigniew Kraszewski [8].

Pierwszy pomnik powstał w 1991 roku. Autorem projektu był arch. Dominik Mączyński. Osoby pochowane zostały symbolicznie uwidocznione [24]. Pomnik był fragmentem muru więziennego orientowanego na osi północ-południe z symbolicznym wyłomem w kształcie V w którym umieszczono metalowy krzyż. Awers znajduje się od strony zachodniej. Po lewej przed wyrwą w murze i krzyżem, umieszczona została duża tablica memoratywna z wizerunkiem orła i napisem: „Więźniom politycznym walczącym o niepodległą Ojczyznę niewinnie straconym w Warszawie 1945-1956 tu skrycie grzebanym”. Po prawej umieszczono epitafia imienne żeliwne 25x12 cm w ośmiu rzędach i w piętnastu kolumnach, plus jedna dodatkowa, łącznie 121 sztuk. Na rewersie umieszczono 120 epitafiów. Po prawej stał duży żeliwny (80x40cm) znak Kotwicy Polski Walczącej. Kwatera została ogrodzona łańcuchem z grubych ogniw, zawieszonych na żeliwnych słupkach. Dojście do ściany i ścianę wokół wybrukowano kamieniem polnym. Na terenie wewnętrznym pomnika zaznaczono zarys kilku zlokalizowanych miejsc pochówków [8]. Pomnik rozebrano w związku z rozpoczęciem w 2013 roku prac ekshumacyjnych [24].

Instytut Pamięci Narodowej, Rada Ochrony Pamięci Walk i Męczeństwa i Ministerstwo Sprawiedliwości przy współpracy m.st. Warszawy realizowały w latach 2012-2013 projekt „Poszukiwania nieznanych miejsc pochówku ofiar terroru komunistycznego z lat 1944-1956”. Ekshumacje prowadzone pod kierunkiem Krzysztofa Szwagrzyka rozpoczęto 23 lipca 2012 roku. 24 lipca potwierdziły się przypuszczenia o masowych grobach. W lipcu i sierpniu 2012 roku wydobyto szczątki 117 osób, które poddano badaniom DNA z inicjatywy Pomorskiego Uniwersytetu Medycznego w Szczecinie z Polskiej Bazy Genetycznej Ofiar Totalitaryzmów [24].

6 grudnia 2012 roku zidentyfikowano tożsamość: Edmunda Bukowskiego, Stanisława Łukasika i Eugeniusza Smolińskiego. Kolejne identyfikacje miały miejsce 20 lutego 2013 roku (byli to m.in. Stanisław Abramowski, Bolesław Budelewski, Stanisław Kasznica i Tadeusz Pelak), 28 lutego 2014 roku, 9 czerwca 2016 roku (m.in. Bronisław Chajęcki, Zygmunt Jezierski, Jan Kaim, Czesław Kania, Stanisław Konczyński, Stefan Skrzyszowski oraz Jerzy Staniewicz). W związku z wydobyciem wszystkich szczątków, które znajdowały się w kwaterze, w lipcu 2017 roku zakończono ekshumacje [24]. Łącznie Biuro Poszukiwań i Identyfikacji IPN odnalazło szczątki ok. 300 osób straconych tu ofiar. Do września 2019 roku udało się zidentyfikować 71 z nich [20], m.in. gen. Emila Fieldorfa Nila [11] i mjr. Zygmunta Szendzielarza „Łupaszki” [45]

Konkurs na koncepcję kwatery-mauzoleum Łączki rozpisano w grudniu 2014 roku i co prawda rozstrzygnięto w marcu 2015 roku, jednak po kilku dniach okazało się, że zwycięski projekt jest plagiatem. W tej sytuacji kilkanaście dni później zespół konkursowy rekomendował do realizacji projekt Jana Kuki i Michała Dąbka, który wcześniej otrzymał wyróżnienie, jednak wobec tego projektu też pojawiły się zarzuty o plagiat. jednak prace rozpoczęto pod koniec czerwca 2015 roku [10], a 27 września 2015 roku odsłonięto pierwszy fragment Panteonu-Mauzoleum Wyklętych-Niezłomnych [24]. Podczas odsłonięcia pochowano 35 zidentyfikowanych ofiar [20]. Całość była gotowa w 2016 roku [10].

22 września 2019 roku w Panteonie-Mauzoleum Wyklętych-Niezłomnych pochowano szczątki kolejnych 22 zidentyfikowanych żołnierzy. Uroczysty pogrzeb poprzedziła msza święta w Katedrze Polowej Wojska Polskiego. Wśród pochowanych byli kpt. Lech Neyman „Butrym”, por. Zygmunt Jezierski „Jastrząb”, por. Lucjan Minkiewicz „Wiktor”, por. Roman Groński „Żbik” [20], por. Czesław Kania „Nałęcz”, Ignacy Długołęcki „Jerzy” i Jan Kmiołek „Wir” [21].

Kwatera Smoleńska

Pomnik upamiętniający ofiary katastrofy polskiego Tu-154 w Smoleńsku znajduje się w tzw. Kwaterze Smoleńskiej KII, u wylotu al. Profesorskiej. Główny element monumentu to dwa żelbetowe prostopadłościany z okładzinami z białego kamienia. Mają one wymiary 12x4x1 m oraz 10x4x1 m. Oba prostopadłościany są umieszczone względem siebie w sposób, który sugeruje przełamanie jednej bryły, zapadającej się w ziemię. W miejscu „przełamania”, na bocznej ścianie jednego z prostopadłościanów znajduje się lista 96 ofiar katastrofy, a na bocznej ścianie drugiego prostopadłościanu napis: „pamięci 96 ofiar katastrofy lotniczej pod Smoleńskiem 10 kwietnia 2010 oddali życie w służbie ojczyzny w drodze na obchody 70 rocznicy zbrodni katyńskiej” [5].

Po obu stronach monumentu znalazło się 28 grobów usytuowanych w jednej linii, a w obrębie monumentu, pod jego nawisem [8] czarna kamienna tablica z reliefem krzyża, przykrywająca kryptę z urnami z prochami osób, które pochowano w Kwaterze Smoleńskiej 10 maja 2010 roku, po zakończeniu indywidualnych pogrzebów ofiar (spopielone szczątki 11 zidentyfikowanych osób i 1 osoby niezidentyfikowanej) [5].

Wśród 28 ofiar katastrofy pochowanych w Kwaterze Smoleńskiej są: gen. Andrzej Błasik, gen. Franciszek Gągor, Grażyna Gęsicka, gen. Kazimierz Gilarski, Przemysław Gosiewski, ppłk Robert Grzywna, Mariusz Handzlik, ks. Roman Indrzejczyk, kpt. Paweł Janeczek, Dariusz Jankowski, Natalia Januszko, Mariusz Kazana, Janusz Krupski, Wojciech Lubiński, Barbara Maciejczyk, Barbara Mamińska, Stefan Melak, ppor. Andrzej Michalak, mjr Dariusz Michałowski, Stanisław Mikke, por. Piotr Nosek, Andrzej Przewoźnik, Sławomir Skrzypek, Władysław Stasiak, ppor. Jacek Surówka, Aleksander Szczygło, Jolanta Szymanek-Deresz, Izabela Tomaszewska [5]. Na każdej z ciemnych mogił umieszczono tablicę z białego granitu [6]. Wyjątkiem są groby załogi, wykonane z tego samego jasnego kamienia co monument. Według zamysłu groby miały być proste, prawie jednolite, symboliczne i ascetyczne w wymowie jak sam pomnik, jednak są one nieco zróżnicowane [8].

Biały kamień użyty do budowy pomnika to tzw. „granit white imperial”, czyli prekambryjski gnejs pochodzący z Indii. Z kamienia tego wykonano nagrobki czterech członków załogi samolotu Tu-154M pochowanych w Kwaterze Smoleńskiej: ppłk Roberta Grzywny, ppor. Andrzeja Michalaka, Natalii Januszko i Barbary Maciejczyk. Nagrobki pozostałych ofiar katastrofy są czarne lub grafitowe, wykonane z tzw. „szwedzkiego granitu”, czyli dolerytu (skały magmowej z grupy gabra) ze Skanii w Szwecji. Kwaterę wybrukowano czarną bazaltową kostką sprowadzoną z Ukrainy [5].

Konkurs na projekt pomnika zorganizowało Biuro Architektury i Planowania Przestrzennego Urzędu m.st. Warszawy. Oceniło ono projekty architektoniczno-rzeźbiarskie czterech zaproszonych artystów: Antoniny Wysockiej-Jończak, Dariusza Kowalskiego, Andrzeja Sołygi i Marka Moderaua. Do realizacji wybrano ostatni projekt. Projekt konsultowała Rada Ochrony Pamięci Walk i Męczeństwa. Budowę rozpoczęto w sierpniu 2010 roku i zakończono pod koniec października 2010 roku. Koszt inwestycji wyniósł ok. 2 mln złotych i został pokryty przez miasto. Wykonawcą było Miejskie Przedsiębiorstwo Usług Komunalnych w Warszawie [5].

28 ofiar katastrofy pochowano 19-27 kwietnia 2010 roku, natomiast 10 maja 2010 roku do krypty złożono 12 urn z prochami kolejnych ofiar [9].

Pomnik odsłonięto 10 listopada 2010 roku z udziałem prezydenta RP Bronisława Komorowskiego z małżonką, marszałka Sejmu Grzegorza Schetyny, premiera Donalda Tuska i części rodzin ofiar. Poświęcenia dokonał metropolita warszawski arcybiskup Kazimierz Nycz. Okolicznościowe przemówienia wygłosili Joanna Racewicz, wdowa po Pawle Janeczku, Bronisław Komorowski i prezydent Warszawy Hanna Gronkiewicz-Waltz [5]. Uroczystość odsłonięcia rozpoczęła się o godz. 8:41, w chwili w której siedem miesięcy wcześniej rozbił się prezydencki samolot. Pomnika odsłonięto ok. godziny 9:05. Przed odsłonięciem monumentu odegrano hymn narodowy. Modlitwy ekumeniczne odmówili duchowni różnych wyznań. Kompania Reprezentacyjna Wojska Polskiego oddała salwę honorową, po niej rozpoczął się Apel Pamięci. Składaniu wieńców towarzyszyło odegranie utworu "Śpij kolego". Chór Wojska Polskiego wykonał "Requiem żałobne" oraz "Modlitwę katyńską" [7]. Jarosław Kaczyński przybył na Powązki wraz z kilkoma współpracownikami dopiero po zakończeniu oficjalnej uroczystości [5].

Pomnik wzbudził kontrowersje, część rodzin ofiar katastrofy uznała go za pozbawiony walorów estetycznych, niepotrzebny, niekonsultowany oraz o charakterze politycznym [5].

W listopadzie 2010 roku fakt nieumieszczenia na pomniku symboli religijnych i państwowych (krzyż, godło państwowe) stał się jedną z podstaw wniosku o odwołanie sekretarza Rady Ochrony Pamięci Walk i Męczeństwa (Andrzeja Krzysztofa Kunerta) [5].

Kwatera Powstańców 1863 roku

Tzw. „Cmentarzyk Powstańców 1863 roku" powstał z inicjatywy Towarzystwa Przyjaciół Weteranów 1863 roku dla uczczenia siedemdziesiątej rocznicy tego wydarzenia [8]. Kwaterę wydzielono w latach 1933-1938 [11].

Niewielka kwatera (C13 [12]) kształcie prostokąta 25x15 m została zamknięta od strony wschodniej kamienną ścianą, pośrodku której, niczym w fortecznym murze, uformowano redutę zgodnie z kierunkiem spodziewanego ze wschodu ataku. Wewnątrz półkolistego muru umieszczono duży, kontrastujący z jasnym tłem, napis złożony ze spiżowych liter w patynie: BOHATEROM POWSTANIA 1863 ROKU. Poniżej znalazł się medalion z herbami Orła, Pogoni i Michała Archanioła. W zewnętrznym kręgu obwiedzione są słowa: RZĄD NARODOWY - RÓWNOŚĆ - WOLNOŚĆ – NIEPODLEGŁOŚĆ. Jeszcze niżej znalazł się liść palmowy przewiązany kokardą, symbol tryumfu, zwycięstwa i męczeństwa. W centralnym punkcie półkolistej reduty ustawiono monument, czyli ośmiometrowej wysokości krzyż ze spiżu. Na ramionach nie ma postaci Chrystusa, rozpięto natomiast ogromną koronę cierniową w formie glorii, a pod nią potężny ryngraf z herbem Rzeczpospolitej, przysłoniętym mniejszym medalionem z wizerunkiem Matki Boskiej Częstochowskiej. W górnych partiach muru po obu stronach wgłębienia umieszczono 212 medalionów przypominających kształtem tarcze herbowe z nazwiskami powstańców 1863-1864 roku, zmarłych w kraju i poza granicami. W 68 mogiłach spoczywają tu pensjonariusze z Domu Weterana imienia św. Teresy z Warszawskiej Pragi, zmarli w kraju po otwarciu tego cmentarza, a także szczątki powstańców, których rodziny wyraziły wolę na ekshumację i złożenie tu do grobu. Wśród spoczywających znajdują się cztery kobiety, generał wojsk powstańczych Edmund Taczanowski oraz ostatni z żyjących powstańców Mamert Vandalli. Wszystkie groby wykonane zostały według jednego projektu, opracowanego przez architekta i malarza Wojciecha Jastrzębowskiego. Całość obsadzona została strzyżonym żywopłotem, w narożach umieszczono kamienne kolumny. Na wprost krzyża znalazło się wejście ograniczone dwoma niskimi kolumnami, zwieńczonymi misami z płonącym ogniem. Na kolumnach umieszczono tablice inskrypcyjne dotyczące obiektu, fundatorów i opiekunów [8]. Umieszczenie tabliczek z nazwiskami powstańców było jednym z pierwszych przypadków budowania na cmentarzu grobów symbolicznych [11].

Kwatera Poległych w latach 1919-1920

Ogromny teren ciągnący się przez 160 metrów wzdłuż Alei Głównej i sięgający prawie 100 metrów w głąb po lewej stronie to miejsce pochówku żołnierzy poległych na wschodnich przedpolach Warszawy w Bitwie Warszawskiej 1920 roku [8].

Nad mogiłami umieszczone są rzędy identycznych krzyży z pomalowanymi na czarno blaszanymi tabliczkami. Pochowano tu w ośmiu kwaterach wojennych 3-5 tys. Żołnierzy Wojska Polskiego. Do 2016 roku wykonane z betonu krzyże były popękane i pokryte mchem. Jesienią 2015 roku odrestaurowano kwatery A7, B7, A9, B9, a w 2016 roku kwatery A11, B11, A13, B13. Krzyże wykonano tym razem z szarego granitu, renowacji poddano umieszczone na krzyżach tabliczki, wokół zbiorowych mogił wykonano nowe obramienia, a w alejkach między grobami nowe krawężniki. Remont wyniósł 2 mln zł [16].

W kwaterze C11 w dniu 1 listopada 1929 roku [9] wzniesiono pomnik Orląt Polskich (zwany też Pomnikiem Orląt Warszawskich [9], tak nazywano żołnierzy walczących w wojnie polsko-bolszewickiej). Autorem pomnika jest Adolf Buraczewski, zaś dwie płaskorzeźby wyszły spod dłuta artysty Stanisława Jackowskiego. Osią pomnika jest prawie sześciometrowa kolumna z czerwonego, polerowanego granitu, zwieńczona głowicą na której umieszczono wykutego w kamieniu orła, a w tle krzyż. Orzeł w koronie, symbol i godło suwerennej Polski, przedstawiony w sugestywnej obronnej pozie, osłania Polskę i Europę przed czerwoną zarazą komunizmu. Kwadratową bazę, na której oparto kolumnę, opatrzono kutą inskrypcją: „Orlętom Polskim poległym w obronie Warszawy podczas najazdu bolszewickiego roku 1920. Wdzięczni rodacy.”. Po obu stronach bazy ustawiono głęboko ryte płaskorzeźby z postaciami naturalnej wielkości. Strona lewa przedstawia Cud nad Wisłą: ks. kapelana Ignacego Skorupkę z krzyżem w ręku na czele Kompanii Akademickiej odpierającej atak bolszewików pod Ossowem. Strona prawa to instruktaż i przekaz prawd historycznych przez wąsatego weterana w czapce z wężykiem generalskim chłopcom w skautowskich strojach, które niebawem zamienią na mundury harcerskie. Pomnik przetrwał czasy PRL-u i nie został zauważony przez NKWD [8]. W latach 60-tych XX wieku [11] przesunięto go jedynie o 100 metrów [8] do kwatery B11 [28], gdzie stoi do dziś [8].

Pomnik Kaniowszczyków

Pomnik Kaniowszczyków w kwaterze A5 jest monumentem poświęconym żołnierzom II Brygady Legionów walczącym na Wschodzie. Obelisk z piaskowca stoi na mogile, w której spoczęły prochy czterech żołnierzy poetów. Walczyli oni w II Brygadzie Legionistów dowodzonej przez płk. Józefa Hallera. Są to: kpt. Rudolf Brandys, ppłk. Bogusław Szul-Skjoldkrona, por. Józef Mączka oraz mjr. Władysław Gniady. Ich szczątki sprowadzono do Warszawy w 1933 roku. Pomnik został wzniesiony w 1934 roku i był miejscem spotkań weteranów II Brygady [31]. Pogrzeb kapitanów Brandysa i Gniadego oraz mjr. Szula-Skjoldkrony odbył się 18 lutego 1933 roku [8].

Pomnik Powstańców Śląskich i Wielkopolskich

W 1986 roku w kwaterze C7 odsłonięto pomnik stanowiący oś kwatery, w której spoczęli po jednej stronie powstańcy ze Śląska z lat 1919, 1920 i 1921, a po drugiej z Wielkopolski z 1918 roku. Pomnik ma formę wysokiej kolumny, na której widnieją orły z czapek powstańczych oraz daty powstań. Podstawę stanowi długi postument z pamiątkowymi napisami [27]. Prosta architektura pomnika ma przypominać o prostych celach obu zrywów. Po północnej stronie jest napis: Powstanie Śląskie. Po południowej: Powstanie wielkopolskie. Pośrodku są trzy daty 1919, 1920, 1921 [37].

Pomnik represjonowanym żołnierzom-górnikom

Jedną z form represji stosowanych wobec osób podejrzewanych o wrogie nastawienie do systemu komunistycznego była przymusowa praca w kopalniach węgla i uranu. Tym żołnierzom-górnikom poświęcono ten pomnik. Na głównej płycie obelisku z krzyżem widnieje napis: „Represjonowanym politycznie żołnierzom górnikom w kopalniach węgla, uranu i kamieniołomach 1949-1959”. Poprzedza ją mniejsza tablica z wizerunkiem orła w koronie [29].

Pomnik robotników przymusowych w III Rzeszy

Obelisk w kwaterze G przedstawia robotnika trzymającego koło zębate, siedzącego pod wysoką kolumną. Postać wznosi rękę w kierunku orła w koronie, znajdującego się u szczytu kolumny. Na podstawie umieszczono tablicę z napisem: "Pamięci Polek i Polaków deportowanych do prac niewolniczych w III Rzeszy w latach 1939-1945". W pobliżu pomnika mieszczą się groby osób pracujących przymusowo w Niemczech [33]. Pomnik odsłonięto w maju 1996 roku. Pomysłodawcą było Stowarzyszenie Polaków Poszkodowanych przez III Rzeszę. Projekt i pomnik wykonał Witold Marcewicz w Bełżycach [35].

Pomnik ofiar w Ponarach

W kwaterze AIII utworzono symboliczną mogiłę zamordowanych ok. 100 tys. osób w Ponarach na Litwie. Na miejsce pamięci składa się drewniany krzyż oprawiony metalową obwódką, do którego przymocowano małą kapliczkę z Matką Boską. Obok ułożony jest głaz z napisem: "Ponary". Całość uzupełniają krzewy, iglaki i kwiaty [30].

Pomnik zamordowanych w obozach koncentracyjnych

W 1984 roku w kwaterze D2 odsłonięto pomnik-mauzoleum ofiar obozów koncentracyjnych. Umieszczono w nim urny z prochami przywiezionymi z 14 obozów zagłady. Autorem obelisku był Stanisław Soszyński. Monument ma kształt ramp kolejowych prowadzących do krzyża i tablicy przypominających piec krematoryjny. Między rampami zwracają uwagę odciski butów symbolizujące ofiary zmierzające do krematorium. Na tablicy centralnej umieszczono napis: „Prochy Polaków pomordowanych w hitlerowskich obozach koncentracyjnych wołają o pokój świata”. Nad nim znalazł się trójkąt noszony przez więźniów na obozowych pasiakach. Na frontach ramp wymienione są obozy koncentracyjne, a pośrodku Krzyż Grunwaldu i lata 1939-1945 [32].

Pomnik Gloria Victis

Pomnik jest pierwszym powojennym monumentem na Cmentarzu Wojskowym. Powstał staraniem byłych żołnierzy Zgrupowania "Radosław", którzy wokół pomnika zlokalizowali kwatery swoich oddziałów [39].

Konkurs na ten pomnik zorganizowano w lutym 1946 roku. Po rozpatrzeniu kilkunastu zgłoszonych projektów do realizacji wybrano projekt opatrzony godłem "Monika". Autorką okazała się Helena Kłosowicz, była łączniczka i żołnierz Starówki. Budowę powierzono zakładowi kamieniarsko-artystycznemu Braci Koziańskich, pod nadzorem projektantki. Pomnik w kwaterze A26 w formie wysokiego obelisku z czarnego marmuru u wierzchołka kończył się urną i narożnikami z różowego marmuru. Na czterech bokach granitu widnieją napisy z brązu: "Żołnierzom Armii Krajowej poległym za wolność" - "1939 - 1944" - "Powstanie Warszawskie 1.VIII - 2.X.1944"/pod wieńcem z liści dębowych" - "Gloria Victis"/ napis pod Krzyżem Virtuti Militari. Uroczyste odsłonięcie i poświęcenie pomnika przez regenta cmentarza wojskowego ks. kanonika M. Żemralskiego, odbyło się 1 sierpnia 1946 roku [12].

Latem 1958 roku Zakład Kamieniarski inżyniera Juliana Fedorowicza przeprowadził renowację pomnika. Pomnik poddano też nieznacznym przeróbkom przez dodanie nowej urny i czterech stylizowanych orłów na narożnikach. Uroczystego poświęcenia 1 sierpnia 1958 roku dokonał ks. Zygmunt Trószczyński [12].

Przed pomnikiem odbywają się uroczystości z okazji rocznicy wybuchu Powstania Warszawskiego. Tradycja zbierania się tam w godzinę ”W” rozpoczęła się jeszcze w czasach, gdy komunistyczne władze nie zezwalały na obchodzenie rocznic Powstania [40].

Pomnik Sybiraków

1 listopada 1938 roku powstała Kwatera Sybiraków (C15), w której ustawiono i poświęcono krzyż Sybiraków. Przetrwał on II wojnę światową, jednak w końcu lat 60-tych XX wieku został usunięty [8].

Reaktywowany w 1989 roku Związek Sybiraków doprowadził do ponownego postawienia krzyża i położenia płyty jako "Symbolicznej Mogiły Sybiraków". Ich poświęcenie miało miejsce 14 czerwca 1992 roku [8].

Pojawił się też pomysł budowy pomnika, inspirowanego określeniem Jana Pawła II, Polska Golgota Wschodu. Autorem pomnika został artysta profesor Bogusław Smyrski, a konstruktorem inż. Tadeusz Kułakowski. Element centralny pomnika to trzy krzyże oraz tablice z nazwami obozów i miejsc zsyłki [8]. Na tablicach monumentu, stanowiącego jedną wspólną Symboliczną Mogiłę poświęconą wszystkim zesłańcom carskim, żołnierzom 5. Dywizji Syberyjskiej i męczennikom reżimu stalinowsko-komunistycznego, nie udało się umieścić nazw wszystkich miejscowości, gdzie pozostały polskie cmentarzyska i zapomniane groby [41]. Na środkowym krzyżu znalazło się godło Związku Sybiraków, a w płycie podstawy inskrypcja: „Chwilą ciszy w modlitwie przywołajmy Tych imię, co za wolność i wiarę w Workucie, na Kołymie, w wiecznych lodach Sybiru w tajdze i Kazachstanie oddali swe życie za Polski zmartwychwstanie” Największą wartością pomnika jest jego uniwersalna symbolika i prostota. Uroczystości odsłonięcia i poświęcenia odbyły się 24 września 2010 roku. Historyczny krzyż został zdemontowany i oczekuje na ustawienie na terenie Cytadeli Warszawskiej [8].

Pomnik Chwała Lotnikom Polskim

Pod koniec 2013 roku pojawiła się idea pomnika Chwała Lotnikom Polskim. W 2015 roku miał zostać wmurowany kamień węgielny, zaś odsłonięcie pomnika przewidziano na 5 listopada 2018 roku (stulecie polskiego lotnictwa wojskowego [46], rocznica pierwszego lotu wojskowego polskiego samolotu) [10]. Faktycznie pomnik odsłonięto 28 sierpnia 2018 roku podczas odbywających się obchodów Święta Lotnictwa Polskiego. Na uroczystości przybyli m.in. prezydent Andrzej Duda i szef Ministerstwa Obrony Narodowej Mariusz Błaszczak [26].

Pomnik ma upamiętniać wszystkich polskich lotników, którzy poświęcili swoje życie w służbie Ojczyzny. Autorem projektu jest Piotr Kudelski. Ideą pomnika było odwołanie do dziecięcych marzeń chłopca o byciu lotnikiem, a nie odwołanie do walk. Pomnik o wysokości 9 m i długości 12 m zlokalizowany został w kwaterze GII. Ma formę dziecięcej zabawki samolotu z papieru umieszczonego na pasie startowym, który dla podrywa się do góry tworząc cokół pomnika, którego wysokość płynnie narasta od 0 cm do 110 cm. Stalowy samolot, wykonany z 2.5 cm blachy stalowej malowanej na kolor srebrny, ma wysokość 7.90 m, a szerokość podstawy około 3 m. Na lewym skrzydle umieszczona została szachownica lotnicza 400×400 mm w kolorach biało-czerwonych wykonana metodą nalepienia i polakierowania. Na prawym skrzydle umieszczony jest tekst „Marsza Lotników Polskich”. Cokół wykonany jest z betonu architektonicznego, a symboliczny pas startowy jest żelbetowy, prefabrykowany z 24 elementów o długości 125 cm i szerokości około 90 cm. Napisy, daty oraz godła wykonane ze stali nierdzewnej oksydowanej. Wokół przewidziano iluminację przy pomocy oświetlenia solarnego [46].

W XV wieku istniała w okolicy osada [1] o nazwie Mostki [9].

W latach 70-tych XVIII wieku na tych terenach Izabela z Flemingów Czartoryska założyła park romantyczny, który uległ zniszczeniu podczas insurekcji kościuszkowskiej [1].

Na początku XIX wieku znajdowały się w okolicy zabudowania przemysłowe, aż do 1821 roku kiedy zorganizowano tu obóz wojsk Królestwa Polskiego [1].

W latach 1830-1831 znajdowały się tu powstańcze obozy wojskowe, przy których założono prowizoryczny cmentarz poległych i zmarłych w szpitalach powstańców [9]. Pierwsze zwłoki, jakie tu spoczęły, należały do powstańców poległych w 1830 roku, do ofiar epidemii z 1832 roku oraz do pochowanych na cmentarzyku przy kościele pw. Zdjęcia z Krzyża, ekshumowane w związku z budową Cytadeli [1].

W latach 80-tych XIX wieku stanął w pobliżu fort Bema, gdzie umieszczono część garnizonu rosyjskiego [9]. Oficjalnie cmentarz utworzono w 1912 roku z przeznaczeniem na groby wojskowe [1] żołnierzy carskich z tego garnizonu. Początkowo zajmował jedynie niewielką przestrzeń w południowej części obecnej nekropolii, w sąsiedztwie fortu [10]. Był to cmentarz prawosławny [11]. Ciała żołnierzy rosyjskich leżały przy końcu głównej alei, po lewej stronie [36]. Każda jednostka wojskowa, która kwaterowała w garnizonie, miała swoją własną kwaterę. Prawosławnych szeregowców grzebano w głębi cmentarza, w masowych grobach, w trzech warstwach. Była osobna kwatera oficerska, a na samym końcu cmentarza kwatera dla żołnierzy-katolików (głównie Polaków) [8].

Na terenie cmentarza wzniesiono cerkiew św. Mikołaja [10], obsługującą koszary [1], najpewniej przeniesioną z innego miejsca (zbudowaną jeszcze przed 1872 rokiem). Wzniesiono też ozdobną bramę wjazdową z cebulastą kopułą [10]. Cerkiew znajdowała się w pobliżu dzisiejszego pomnika Kaniowszczyków [48].

Wraz z wybuchem pierwszej wojny światowej cmentarz zaczął się szybko zapełniać. W 1915 roku po wkroczeniu wojsk niemieckich do Warszawy, znalazł się pod zarządem niemieckim [1]. W okresie 1915-1918 [8] w północno-zachodniej części cmentarza [9] przy bramie wejściowej powstały kwatery żołnierzy niemieckich, zmarłych w szpitalach wojskowych w Warszawie. Przeniesiono tam także zwłoki żołnierzy zmarłych wcześniej w niewoli rosyjskiej [8].

Wśród poległych i zmarłych od ran byli Polacy, Niemcy, Węgrzy, Austriacy, Chorwaci, Czesi, Słowacy. [9]. Ogółem w czasie I wojny światowej pochowano tu ponad 18700 prawosławnych szeregowców armii rosyjskiej, 4850 żołnierzy armii austro-węgierskiej i niemieckiej.

Pierwszą polską kwaterą, istniejącą od 1917 roku, była kwatera ponad pięćdziesięciu żołnierzy Legionów Polskich [9] i Polskiej Siły Zbrojnej [8] (Polnische Wehrmacht), zmarłych od kwietnia 1917 do 5 listopada 1918 roku [9] w Szpitalu Legionów Polskich, który w latach 1917-1918 działał w Warszawie [8] na Zamku Ujazdowskim [9]. Spoczęli tu żołnierze Legionów (kwatera A5), POW, oficerowie I Korpusu Polskiego na Wschodzie, tzw. Dowborczycy (kwatera A18), Hallerczycy [6][12]. Zmarłych grzebano w kwaterze w pobliżu kaplicy cmentarnej i w kwaterach niemieckich (te ostatnie groby przeniesiono do kwatery legionowej, czyli pojedynczego rzędu grobów w kwaterach A5 i B5, po 1918 roku) [8].

Zdjęcia cmentarza były wykorzystywane przez propagandę niemiecką do pokazania potęgi ich armii. Na pocztówce z 1915 roku widać morze drewnianych krzyży i podpis, że to groby 250 tysięcy Rosjan i ledwie 250 Niemców [18]. Zachowane do dziś nagrobki z 1915 roku znajdują się pod obeliskiem w kwaterze C33 i A11 [9]. Z grobó w rosyjskich pozostał jeden grób (trzy groby [10]), poległego pod Jednorożcem w 1915 roku ppor. Kwasznina-Samarina. Pochowano go w kwaterze pułkowej obok żołnierzy polskich z 1920 roku. W kwaterze C35 zachował się pomnik-obelisk z umieszczonym z przodu krzyżem prawosławnym i dwie płyty kamienne [8]. Z przekazów wynika, że po roku 1945 pozostałe groby splantowano spychaczem i przeznaczono na nowe pochówki [36].

Oba cmentarze, carski i niemiecki, zbliżały się ku sobie i w 1918 roku zostały oficjalnie połączone i rozplanowane [10]. W ramach prac dostosowawczych nagrobki uporządkowano i dokonano podziału na kwatery, niektórym nadając charakter pomników pamięci [1], wytyczono główną aleję, powiększono zajmowany obszar [12] do 16.5 ha [11].

W listopadzie 1918 roku [8] cmentarz przejęła polska Kuria Biskupa Polowego Wojska Polskiego. Miano cmentarza wojskowego uzyskał on dopiero w 1921 roku. Grzebano tu zmarłych wojskowych oraz ich najbliższą rodzinę [1].

W latach 1918-1920 powstało dalszych osiem kwater wojennych, w których pochowano 2433 żołnierzy Wojska Polskiego (130 w 1918 roku, 604 w 1919 roku i 1699 w 1920 roku), z których bezimiennych było jedynie 81 żołnierzy [8]. Latem 1920 roku front wojny polsko-bolszewickiej przybliżył się do stolicy i liczba pogrzebów gwałtownie wzrosła (od 3 lipca do 6 września 1920 roku pochowano 720 żołnierzy) [8]. Do 1923 roku pochowano łącznie ponad 5000 żołnierzy. Lata 1921-1922 to okres pochówków jeńców bolszewickich oraz zmarłych reemigrantów i dzieci oficerów [9].

W 1922 roku Kuria przekazała bezpośredni nadzór nad cmentarzem nowo utworzonej parafii św. Jozefata [11] Kuncewicza [1]. W 1923 roku wydzielono na północno-zachodnim obszarze kwatery dla mieszkańców parafii. Byłą cerkiew zaadaptowano na kościół [9] (kaplicę katolicką) [10] pod tym samym wezwaniem [1], a w bramie wjazdowej zdemontowano szczyt z kopułą [10]. Wyznaczono alejki, wprowadzono nowy układ kwater i ich oznaczenia [9].

17 października 1923 roku pochowano w kwaterze A15 24 ofiary wybuchu w zbrojowni Cytadeli Warszawskiej. 17 maja 1926 roku pochowano 169 żołnierzy oraz 8 osób cywilnych poległych w czasie przewrotu majowego (kwatery A16, B18, B20) [9].

W okresie międzywojennym cmentarz był miejscem powszechnie szanowanym, zwłaszcza wśród młodzieży, która licznie uczestniczyła w patriotycznych obchodach historycznych rocznic, manifestacjach na cześć poległych, pogrzebach osób zasłużonych, odczytując na mogiłach bohaterów wzory postaw obywatelskich godnych upamiętnienia i naśladowania [12]. W latach 1937-1939 [9] kwatery ofiar walk z lat 1918-1920 uporządkowano w równe szeregi, a na większości mogił ustawiono betonowe krzyże z tabliczkami zwieńczonymi połówkami hełmów francuskich wzór 1915 [8]. Również kwatera niemiecka była świetnie utrzymana. 10 maja 1931 roku poseł niemiecki Hans Adolf von Moltke odsłonił pomnik z napisem w językach polskim i niemieckim [8].

W 1937 (1939 [9]) roku cmentarz powiększono do 17.2 hektarów [10].

30 lipca 1938 roku miał miejsce pogrzeb lotników Olimpiusza Nartowskiego, Zygmunt Zarzyckiego i Franciszka Panka, ofiar katastrofy polskiego samolotu pasażerskiego w Rumunii (kwatera C16) [9].

Na początku II wojny światowej na cmentarzu chowano zwłoki poległych podczas nalotów w 1939 roku [1]. Po kapitulacji miasta przeniesiono tu ekshumowane ciała żołnierzy pochowanych na miejskich placach i skwerach [11]. W grudniu 1939 roku niemieckie władze okupacyjne zarządziły pochówki żołnierzy niemieckich [9].

Chowano tu pod przybranymi nazwiskami żołnierzy podziemia oraz cywili [1]. W latach 1939-1942 miały miejsce pochówki żołnierzy Wojska Polskiego poległych lub zmarłych z ran w szpitalach [9].

W 1941 roku hitlerowcy kazali wydzielić i ogrodzić w północno-zachodniej części cmentarza obszar ok. 5 ha, gdzie miały znaleźć się groby tylko dla Niemców [1]. Powstał tzw. Heldenfriedhof (cmentarz bohaterów) dla żołnierzy Wehrmachtu i innych formacji [8]. Nakazano ekshumację znajdujących się tam 59 grobów żołnierzy polskich [11]. Prace zlecono Polakom, którzy za pieniądze przeznaczone na budowę potajemnie wystawili około kilometra ogrodzenia oraz uporządkowali groby żołnierzy poległych w kampanii wrześniowej [1]. Być może został tu pochowany jeden z największych katów Warszawy gen. SS Franz Kutschera [23].

Podczas okupacji w kwaterze A20 pochowano trzech żołnierzy z Szarych Szeregów, poległych w walce z okupantem. Najpierw Tadeusz Zawadzki „Zośka” i Jan Wuttke „Czarny Jaś” poprzez komórkę duszpasterską KG AK uzyskali zgodę na pochowanie Jana Bytnara "Rudego" [12]. Miejsce wskazał „Zośka” za namową ojca Józefa Zawadzkiego. Przy uzyskaniu zgody uzyskano jednocześnie zgodę zarządu nekropolii na kolejne pochówki [11]. „Rudy” spoczął 3 kwietnia 1943 roku pod przybranym nazwiskiem Jan Domański. 8 czerwca 1943 roku został tu pochowany sierż. podchorąży, Tadeusz Mirowski „Oracz” [12], a 24 sierpnia 1943 roku [9] doszła trzecia mogiła „Zośki”, który zginął 20 sierpnia 1943 roku w ataku na posterunek Grenzschutzu w Sieczychach. Podobno jeszcze przed Powstaniem Warszawskim zapełnił się brzozowymi krzyżami niemal cały rząd prawie pustej wówczas działki cmentarnej. Wiązało się to z olbrzymim ryzykiem i potrzebna była pomoc ze strony szpitali, prosektoriów, przedsiębiorstw pogrzebowych, urzędników sporządzających akty zgonu, wreszcie samych grabarzy. W podziemiu powstały wyspecjalizowane komórki do tych prac [12].

Grzebano tu również jeńców radzieckich [11].

W wyniku walk w Powstaniu Warszawskim nagrobki i ogrodzenie uległy zniszczeniu w niewielkim stopniu [10].

W okresie wiosny i lata 1945 roku udało się pochować przy współpracy z brygadą starszego grabarza Jędrzejewskiego w miejscach uzgodnionych z księdzem M. Żemralskim (proboszczem parafii św. Józefata) pierwszych żołnierzy-powstańców. Szczególnie uroczysty pogrzeb miał miejsce w drugiej połowie lutego 1945 roku, kiedy koledzy chowali ciało harcmistrza kapitana, Andrzeja Romockiego Morro [12].

6 marca 1945 roku w pochówki poległych i zmarłych włączył się powołany przez Zarząd Miejski Komitet ds. Ekshumacji. 18 sierpnia 1945 roku przy południowo-wschodniej granicy cmentarza wojskowego założył na powierzchni 7.8 ha [8] pierwszy w Warszawie [11] cmentarz komunalny [9] dla bezwyznaniowców, na którym z czasem została wzniesiona kaplica Matki Boskiej Nieustającej Pomocy, należąca do Kościoła Polsko-Katolickiego. Na cmentarzu, w zbiorowych mogiłach, pochowano osoby cywilne, które zginęły podczas Powstania [42].

Władze komunistyczne zawierając 8 września 1945 roku porozumienie z płk. "Radosławem" w sprawie ujawnienia żołnierzy Obszaru Centralnego DSZ pozostawiły mu środki finansowe będące w jego dyspozycji, które zostały użyte m.in. na wykupienie działek na cmentarzu, koszty powtórnej ekshumacji żołnierzy pochowanych w mogiłach tymczasowych i budowę pomnika na kwaterach wojennych AK [12]. Przeznaczono dla nich kilkanaście kwater. Oddzielnie spoczywają polegli w Powstaniu pracownicy Elektrowni Warszawskiej [6]. Powstało 11 akowskich komitetów rodzicielskich, skupionych wokół pułkownika "Radosława", który występował w ich imieniu. Umożliwiło to realizację idei utworzenia indywidualnych mogił, odpowiednio oznaczonych, zajmujących zwarty obszar wokół dedykowanego pomnika [12]. W kwaterach pochowano lub w inny sposób upamiętniono żołnierzy ze zgrupowań i batalionów m.in. „Zośka”, „Parasol”, „Golski”, „Gustaw”, „Kiliński”, „Miotła” [11], „Baszta”, „Garłuch”, „Żywiciel”, „Harnaś”, „Róg”, „Wigry”, "Krybar", "Czata 49", "Pięść", "Jeleń" [12][44]. Rejony przyznane formacjom w poszczególnych kwaterach często zachodzą na siebie, niekiedy trudno je ściśle rozdzielić. Reprezentowane są w tym miejscu wszystkie oddziały AK, które walczyły w Powstaniu Warszawskim [12].

Pojawiły się też groby niemieckich jeńców, jednak usunięto je w latach 50-tych XX wieku [10].

26 października 1946 roku cmentarz przejęło Ludowe Wojsko Polskie [9]. co pozwoliło na uzyskanie środków na konserwację i uporządkowanie nekropolii [11]. Nadzór nad cmentarzem przejęła Komenda Miasta zlecając Związkowi Uczestników Walki Zbrojnej wyznaczanie miejsc pogrzebu żołnierzy poległych w Powstaniu Warszawskim z różnych oddziałów walczących w Warszawie. Związek od początku sprzeciwiał się tworzeniu na cmentarzach oddzielnych kwater dla Powstańców. Referentem dla spraw grobownictwa na Cmentarzu Wojskowym, wystawiającym pisma, został niewidomy inwalida wojenny, bez obojga oczu. Wyjątkiem było udzielenie zgody na pochowanie ekshumowanych z Czerniakowa żołnierzy Zgrupowania AK "Kryska". Dzięki usilnym staraniom b. dowódcy, ppłk. Zygmunta Netzera "Kryski” w 1946 roku ciała złożono w kwaterze D2. Z czasem kwaterę zapełniły groby powstańców ze Zgrupowania AK "Leśnik", żołnierzy IV Zgrupowania Śródmieścia "Gurt" i batalionu AK "Bełt”. Wiosną 1947 roku otwarto tymczasowe mogiły powstańcze w Ogrodzie Krasińskich i żołnierzy batalionów AK "Gozdawa" i "Chrobry II" pochowano w kwaterze B8 [12].

Zarząd cmentarza sprzeciwiał się dalszemu grzebaniu żołnierzy AK, kierując ciała na cmentarz wolski. W kaplicy przy cmentarzu wojskowym składowano ciała niepochowane od jesieni 1946 roku. Zdarzały się wypadki wykradania zwłok lub ich podmieniania. 18 kwietnia 1947 roku Związek wstrzymał ekshumację akowców z Ogrodu Krasińskich nie wydając pozwoleń na dalsze pochówki na wojskowym cmentarzu, które zakończyły się późną jesienią 1947 roku [12].

W latach 1946-1952 spoczęły tu też prochy obrońców Twierdzy Modlin oraz żołnierzy Armii „Poznań” i „Pomorze”, powstawały kolejne kwatery obrońców Warszawy z 1939 roku, żołnierzy Armii Krajowej, Ludowego Wojska Polskiego i Armii Ludowej [9] , którzy zginęli w walce o wyzwolenie Warszawy w 1945 roku [6].

24 października 1948 roku z cmentarza żydowskiego przy ul. Okopowej ekshumowano na Cmentarz Wojskowy do kwatery C6 szczątki 50 więźniów Pawiaka powieszonych 16 października 1942 roku w odwecie za akcję sabotażową AK na linie kolejowe wokół Warszawy [9]. W listopadzie 1950 roku pogrzebano szczątki 634 żołnierzy i 63 cywili ekshumowanych z Cmentarza Obrońców Warszawy na terenie dawnego Szpitala Ujazdowskiego. 27 kwietnia 1958 miało miejsce odsłonięcie symbolicznej mogiły „Pamięci Polek zamordowanych w obozie koncentracyjnym w Ravensbrück 1939–1945” [9].

W kolejnych latach czynny udział w pracach cmentarnych był traktowany w śledztwach jako jedno z najcięższych przestępstw przeciw ludowej władzy. W okresie nasilenia stalinowskiego terroru w latach 1949-1955 odwiedzanie Cmentarza Wojskowego na Powązkach wiązało się z ryzykiem, wchodzących bądź wychodzących legitymowano, pytając o cel wizyty. Po fali aresztowań, jakie dotknęły środowiska "Zośki" i "Miotły" na przełomie 1948 i 1949 roku, ustała jawna działalność komitetów rodzicielskich. Indywidualną opieką nad grobami zajmowały się przede wszystkim matki, ojcowie i krewni poległych. Wiele mogił powstańczych niszczało [12].

Teren Cmentarza Wojskowego stał się miejscem tajnych pochówków ofiar ówczesnej Służby Bezpieczeństwa [10].

W latach 50-tych XX wieku zerwano (podobno zrobiła to młodzież z ZMP) tabliczki z grobów żołnierzy z lat 1918-1920. Pozostawiono jedynie tabliczki z datą "1918". Zlikwidowano nawet 53 żołnierskie groby, które były po prawej stronie alei głównej. Na wszystkich planach cmentarza, wydanych w okresie PRL-u, kwatery z lat 1918-1920 opisywano jako kwatery z I wojny światowej [8]. Przeniesiono też znajdujący się w Alei Głównej pomnik wojny polsko-bolszewickiej oraz grób Walerego Sławka [23].

Coraz częściej na wojskowym cmentarzu chowano zmarłych dygnitarzy reżimu [12]. Dziś niektóre ich groby mają zmienione przez rodziny tablice, już bez wymieniania "zasług" z przeszłości, a na niektórych pojawiły się krzyże [6].

Przełom nastąpił w październiku 1956 roku, po dojściu do władzy Władysława Gomułki. Według oceny Sekcji Opieki i Grobownictwa z 1957 roku, większość mogił znajdowała się w opłakanym stanie. Mobilizując szeroką pomoc społeczną ustawiono na warszawskich cmentarzach wojskowych około 2000 krzyży drewnianych, zrekonstruowano od podstaw kwaterę żołnierską obrońców Warszawy z 1939 roku, oczyszczono i uporządkowano około 600 opuszczonych grobów. W pracach tych wzięły udział załogi licznych zakładów pracy, wojsko i młodzież szkolna. Szeroką pomoc okazywały jednostki wojskowe z garnizonu warszawskiego [12].

1 stycznia 1964 roku uchwałą Rady Narodowej m.st. Warszawy cmentarz wojskowy i komunalny zostały połączone, przejęte przez miasto i nazwane Cmentarzem Komunalnym Powązki [9]. Nekropolia utraciła status wojskowej i gospodarzem stały się władze miasta [1], a cały cmentarz stał się miejską nekropolią bezwyznaniową [15]. Teren powiększono o kilka hektarów [10]. W latach 1964-1966 poza terenem cmentarza wystawiono nowy, murowany kościół św. Józefata [1].

19 września 1965 roku odsłonięto symboliczną zbiorową mogiłę „Żołnierzy Pierwszej Samodzielnej Brygady Spadochronowej i Cichociemnych” [9]. W latach 60-tych XX wieku powstała też, z inicjatywy gen. E. Rozłubirskiego "Gustawa", osobna kwatera poległych w Powstaniu Warszawskim żołnierzy Batalionu Szturmowego Armii Ludowej "Czwartaków" (B6) [12].

W latach 1966-1969 cmentarz został zmodernizowany według planu Elżbiety Jankowskiej. Zmieniono układ przestrzenny, powstały budynki administracji, kwiaciarni, toalety, parking i jednolite ogrodzenie [1]. Wykonano nową bramę wjazdową od strony ul. Powązkowskiej [10].

Ukoronowaniem inwestycji było oddanie do użytku w 1969 roku Domu Pogrzebowego, w którym odbywały się ostatnie pożegnania, wyłącznie świeckie. 4 maja 1988 roku, kiedy chowano zmarłego płk. Jana Mazurkiewicza "Radosława", po raz pierwszy w pogrzebie obok kompanii honorowej wystąpili kapelani Ludowego Wojska Polskiego [12].

W 1971 roku odsłonięto pomnik „Żołnierzy I Dywizji Piechoty Im. Tadeusza Kościuszki”. W 1980 roku odbyły się pogrzeby członków załogi samolotu PLL LOT, który 14 marca 1980 roku rozbił się na Okęciu. W 1983 roku powstała kwatera z pomnikiem Powstańców Śląskich I Wielkopolskich, a 29 września 1984 roku odsłonięto Pomnik-Mauzoleum Ofiar Hitlerowskich Obozów Koncentracyjnych. W 1986 roku powstała kwatera z pomnikiem Dąbrowszczaków. 23 maja 1987 odbył się pogrzeb ofiar katastrofy pasażerskiego samolotu PLL LOT, który 9 maja 1987 roku rozbił się w Kabatach [9].

W latach 80-tych XX wieku ustawiono kamienne pomniki nagrobne w kwaterach żołnierzy Wojska Polskiego z 1939 roku, żołnierzy I Armii Wojska Polskiego oraz w sąsiednich kwaterach powstańczych [9]. Odnalazła się bowiem ukryta w 1939 roku w jednym z grobowców przez jednego z grabarzy księga cmentarna z rejestrem pochowanych w latach 1918-1928. i władze PRL pozwoliły na jej podstawie odtworzyć zniszczone tabliczki. Prace prowadziła prof. Hanna Odrowąż-Szukiewicz. Kamiennych nagrobków (ufundowanych przez rodziny lub towarzyszy broni), których nie zniszczyli komuniści było tylko kilkanaście. Reszta była pozbawiona tabliczek [8].

Uroczysty pogrzeb szczątków księdza Józefa Stanka, zamordowanego przez Niemców 23 września 1944 roku, przy bardzo licznym udziale żołnierzy Armii Krajowej z różnych zgrupowań i rzeszy wiernych, odbył się 4 listopada 1987 roku. Po latach poszukiwań odnaleziono grób kapelana, spoczywającego wraz z innymi w zbiorowej mogile. Zapadła decyzja przeniesienia doczesnych szczątków bohaterskiego kapłana i pochowania ich wśród poległych towarzyszy broni (kwatera D2) [12].

Część przedwojennego cmentarza niemieckiego znalazła się poza terenem Powązek Wojskowych. Podczas budowy trasy Armii Krajowej [8], w 1990 roku ekshumowano szczątki 2566 pochowanych na cmentarzu żołnierzy niemieckich, którzy zmarli w warszawskich szpitalach z ran odniesionych na froncie wschodnim i podczas walk w powstaniu warszawskim, i przeniesiono je na cmentarz wojenny w pobliżu wsi Joachimów-Mogiły [11].

1 listopada 1991 roku miało miejsce odsłonięcie i poświęcenie „Pomnika-symbolicznego grobu patriotów walczących o niepodległą ojczyznę, pomordowanych w więzieniach przez organa bezpieczeństwa publicznego (tzw. Informację wojskową) w latach 1945-1956”. W 1991 nastąpiło założenie kwatery kombatanckiej „Polskich Sił Zbrojnych Na Zachodzie” (C30, D20) [9].

W październiku 1996 roku administrację cmentarza przejął Zarząd Cmentarzy Komunalnych [9]. W 1998 roku Rada Miasta przywróciła poprzednią nazwę, czyli Cmentarz Wojskowy Powązki (Powązki Wojskowe), choć nadal grzebani byli tu głównie cywile [1].

W 1997 roku miała miejsce budowa pomnika miejsca pamięci „Poszkodowanych przez III rzeszę”, a 5 września 1999 roku odsłonięto pomnik „represjonowanych politycznie żołnierzy górników 1949–1959”. W 1999 roku założono również kwaterę byłych żołnierzy I armii francuskiej [9].

W 2000 roku odsłonięto Pomnik-Grób Żołnierzy NSZ, w 2003 roku miało miejsce założenie kwatery kombatanckiej „Żołnierzy Września 1939 R.”, a w 2004 roku budowa pomnika i założenie kwatery kombatanckiej Batalionów Chłopskich [9].

Uroczyste wojskowe pogrzeby odbyły się w 2010 roku po katastrofie prezydenckiego samolotu Tu-154. W tzw. Kwaterze Smoleńskiej spoczęło kilkunastu wojskowych [18].

W 2012 roku rozpoczęto ekshumacje ofiar terroru komunistycznego, pochowanych w tzw. kwaterze na Łączce [10].

W 2019 roku miał miejsce remont kwatery wojennej B10 żołnierzy Wojska Polskiego poległych we wrześniu 1939 roku, gdzie pochowanych jest ponad 2 tys. żołnierzy Wojska Polskiego poległych w Bitwie nad Bzurą, w obronie Warszawy i Twierdzy Modlin. Koszt remontu kwatery wyniósł 845 515 zł. Do znanej listy 515 nazwisk poległych żołnierzy udało się upamiętnić na nowych pomnikach nazwiska ponad 370 żołnierzy, w tym 33 narodowości żydowskiej. Wykonanych zostało 279 nowych pomników z granitu, w tym 264 krzyży wraz z tablicami oraz 15 macew. Wykuto i pomalowano 35 203 tys. liter oraz 279 sztuk żeliwnych orłów umieszczonych na zbiorowych mogiłach. W uroczystości odsłonięcia udział wzięli: Wicemarszałek Sejmu Małgorzata Gosiewska, Wojewoda Mazowiecki Zdzisław Sipiera, Zastępca Prezesa Instytutu Pamięci Narodowej Jan Baster, Dyrektor Biura Upamiętniania Walk i Męczeństwa Instytutu Pamięci Narodowej Adam Siwek, ppłk Adam Kunicki z Urzędu do Spraw Kombatantów i Osób Represjonowanych, Dowódca Garnizonu Warszawa gen. Robert Głąb, Biskup Polowy Wojska Polskiego ks. Józef Guzdek, Rabin Polski Oriel Zaretsky i Przewodniczący Mazowieckiej Rady Kombatanckiej ppłk. Leonard Kapiszewski [43].