Park Morskie Oko (ul. Puławska #55/57) jest bardzo intensywnie użytkowany przez cały rok. Wchodzi w skład powiązanych ze sobą terenów zieleni usytuowanych na Skarpie Warszawskiej i terenu podskarpia, mającego znaczenie przyrodnicze, klimatyczne i urbanistyczne. Cechą charakterystyczną kompozycji jest podział na zgeometryzowaną część na skarpie przed pałacykiem Szustra i krajobrazowy charakter pozostałej części parku. Część pod skarpą dzieli się na część będącą dawnym parkiem Promenada i część zwaną Morskie Oko. Obie części łączy aleja biegnąca pod skarpą. Układ wodny tworzą stawy znajdujące się w północnej i południowej części parku. Główne aleje spacerowe wytyczone są w kierunku ul. Belwederskiej i ul. Spacerowej oraz wokół stawów. Promenadę otacza duża ilość rzędowych, regularnych nasadzeń wzdłuż ciągów spacerowych. W części środkowej dominują rozległe przestrzenie trawników, a grupy drzew pojawiają się nad stawami [2]. Stawy to dawne glinianki, z których wydobywano materiał na potrzeby pobliskiej cegielni [12]. Łącznie są trzy stawy, w tym jeden, w którym można łowić ryby. W drugim natomiast jest fontanna, zmieniająca kierunki i pozycje tryskającej wody oraz wyposażona w różnokolorowe oświetlenie [1].

Znajduje się w tu m.in. Pałac Szustra, Mauzoleum Szustrów, Domek Gotycki (Gołębnik) oraz Domek Mauretański. Nazwa parku pochodzi od glinianki Morskie Oko, która znajduje się w północno-zachodnim fragmencie parku, oddzielonym od głównej części [3]. Nazwa Morskie Oko według niektórych nawiązuje to do stawu Morskie Oko w Tatrach, na przykład poprzez kształt glinianki [5]. Inne źródła podają, że oba stawy Morskie Oko mają nazwę wynikającą z błękitnego koloru wody.

Na terenie parku są: pomnik Jana Matejki i pomnik Pamięci Żołnierzy AK, a także głaz upamiętniający Redutę Magnet Baszta i trzy tablice upamiętniające pomordowanych w 1944 roku. Park nie jest ogrodzony [2]. Dzięki spadkowi terenu, zimą można zjeżdżać na sankach, są też place zabaw [8]. Z powodu dużego spadku to teren występowania powierzchniowych ruchów o charakterze pełzania. Na terenie parku znajdują się następujące pomniki przyrody: dąb szypułkowy obok Pałacu Szustra, głaz narzutowy (gnejs biotytowy) od ul. Puławskiej, głaz narzutowy (granitoid czerwono-szary z wygładami lodowcowymi) między ul. Belwederską i ul. Promenada oraz niedaleko lipa drobnolistna [25]. Powierzchnia parku wynosi 17.9 ha [2]. Na terenie parku działają trzy restauracje, była tu słynna Pracownia Czarownic oraz Blue Cactus [5].

Stawy

Na terenie parku znajdują się trzy stawy. Staw Morskie Oko jest wyrobiskiem starej dziewiętnastowiecznej cegielni. Staw jest zasilany podziemnym źródłem i ma podwójne dno. Na temat stawu istnieje wiele historii i legend, które czasem ciężko od siebie odróżnić. Podobno podczas wyzwolenia Warszawy w stawie zatonął rosyjski czołg, który jechał za szybko ul. Puławską, tak że nie zauważył skarpy. Według innej historii po II wojnie światowej próbowano bezskutecznie zasypać staw gruzami z Mokotowa. Na dnie leżą kawałki rzeźbionych elewacji z mokotowskich kamienic i żelastwo [8]. Podobno w stawie zatonął wóz z koniem, gdy w latach 50-tych XX wieku między ul. Puławską i skarpą był usytuowany bazar [8]. W jeziorze utonął chłopiec o nazwisku Gmyrek. Wbiegł wieczorem na zamarzniętą taflę jeziora i lód się pod nim załamał. Dopiero nurkowie głębinowi sprowadzeni z Gdańska wydobyli ciało [30]. W latach 80-tych XX wieku w stawie utopiło się trzech chłopaków [8]. Była to zima stulecia, więc wojsko wjechało transporterem na tafle i zaczęło ją kruszyć, aby umożliwić płetwonurkom poszukiwania [27]. Płetwonurkowie stwierdzili wtedy, że jeziorko jest głębokie na 18-20 metrów, a dno ma kształt klepsydry, który zwęża się na głębokości 6-7 metrów, a następnie ponownie rozszerza się głębiej. Po tym odkryciu, ze względów bezpieczeństwa, zlikwidowano ślizgawkę, którą robiono tu każdej zimy [6].

Ze stawu pamiętającego pierwszych gości księżnej Lubomirskiej tryska fontanna, wykonana z wystającej ponad lustro wody rury [22]. W tym jeziorku przy ul. Promenada w okresie PRL-u można było się kąpać. W 2000 roku woda była spuszczona, a dno jeziorka brudne i smętne [30]. Jeziorko zwane było Prymcią [33]. Obok powstał "grzybek", w którym można posiedzieć i napić się kawy albo piwa [33].

Trzecie jeziorko, najmniejsze, jest przy ul. Spacerowej [30].

Pomnik Żołnierzy Pułku Baszta

Pomnik Żołnierzy Pułku AK Baszta upamiętnia historię z Powstania Warszawskiego, kiedy zagubieni w kanałach Powstańcy, po kilkunastu godzinach błądzenia, wyszli tutejszym włazem (jedna z grup włazem położonym między ul. Dworkową 1 i 3, druga włazem przy ul. Dworkowej 5 [44]) i trafili prosto w ręce Niemców [5] z komendy żandarmerii przy ul. Dworkowej [42]. 140 Powstańców rozstrzelano [5]. Udało się ustalić nazwiska tylko pięciu ofiar. Ocalało 40 osób, w większości kobiet, które zostały wywiezione do obozu koncentracyjnego Stutthof [44]. Z tego powodu stojący tu obelisk bywa nazywany Pomnikiem rozstrzelanych powstańców. Jednym z głównych inicjatorów budowy był kapral Aleksander Kowalewski Longinus, żołnierz, który ocalał z egzekucji. Projektantem był Eugeniusz Ajewski. Wykonawcą była Żerańska Fabryka Elementów Betoniarskich Faelbet. Został ufundowany dzięki staraniom Związku Bojowników o Wolność i Demokrację. Pomnik odsłonięto 27 września 1984 roku, w czterdziestą rocznicę zbrodni [42]

Pomnik składa się z betonowej podstawy w kształcie nieregularnego prostokąta oraz trzech pylonów o prostokątnej podstawie zwieńczonych sześciokątną płytą. Jego całkowita wysokość wynosi około 6 metrów. W środku wybrukowanej kamieniami podstawy umieszczono symboliczny właz kanałowy. Pylony zostały przyozdobione krzyżem Virtuti Militari, powstańczą kotwicą oraz odznaką pułku Baszta. Od pobliskiego włazu kanałowego do pomnika prowadzą ślady stóp namalowane białą farbą. Na pomniku umieszczono tablicę z wypisaną mosiężnymi literami inskrypcją: Pamięci żołnierzy AK – powstańców Mokotowa pomordowanych przez hitlerowców już po kapitulacji 27 IX 1944 Towarzysze Broni Pułku „Baszta” [42].

Domek Mauretański

Domek Mauretański (ul. Puławska #55) jest pozostałością po rezydencji księżnej Izabeli Lubomirskiej [9]. Był częścią romantycznego założenia parkowego [12]. Zaprojektowany został przez Szymona Bogumiła Zuga jako glorietta flamandzka [9] w 1776 roku [10]. Obecny kształt otrzymał po przebudowie w 1828 roku (kiedy na zlecenie Anny Dunin-Wąsowicz Henryk Marconi dokonał przebudowy pałacu i parku [9]), zyskując ostrołukowe ramy okienne. Prostokątne pasy muru wypełniono pseudogotyckim ornamentem plecionkowym. Dach zwieńczyła zębata attyka [22]. Znajduje się w rejestrze zabytków pod numerem 454/3 [12]. Był remontowany w 2008 roku [32].

Domek Gotycki

Drugi budynek (ul. Puławska #59) będący pozostałością założenia pałacowo-parkowego Lubomirskiej to Domek Gotycki, zwany też Gołębnikiem. Jest to neogotycka wieża z bramą [10] prowadzącą do Parku Morskie Oko [12]. Została zaprojektowana w 1780 roku przez Szymona Bogumiła Zuga. Na wieży znajduje się zegar z kurantem, który począwszy od 18 stycznia 1965 roku codziennie o godzinie 17:00 wygrywa Marsz Mokotowa. Na ścianie budynku znajduje się tablica informująca o historii tego utworu [10]. Domek Gotycki znajduje się w rejestrze zabytków pod numerem 454/4. Pod koniec lat 50-tych XX wieku został odrestaurowany [12].

Pałacyk Szustra

Pałac Szustra (zwany Pałacykiem Lubomirskich, nie należy mylić z Pałacem Lubomirskich) mieści się przy ul. Morskie Oko #2 (dawniej ul. Puławska #55/57). W Pałacu od lat 60-tych XX wieku [32] znajduje się siedziba Warszawskiego Towarzystwa Muzycznego [26]. Wcześniej był tu urząd stanu cywilnego [32]. Działa tu także Lothe Lachmann Videoteatr POZA [17]. Odbywają się tu każdej niedzieli koncerty, latem przed pałacem, w pozostałe miesiące wewnątrz budynku [5].

Pałac powstał w latach 1772-1774 z inicjatywy księżnej Izabeli z Czartoryskich Lubomirskiej i Stanisława Lubomirskiego w miejscu zniszczonego dworu kupca Burbacha ze wsi Mąkotów. Zaprojektowany został przez Efraima Schroegera. W 1776 roku Szymon Bogumił Zug przebudował wschodnią elewację pałacu, nadając jej niespotykany asymetryczny układ, który zachował się do dziś. Po śmierci Izabeli Lubomirskiej należał do Potockich, m.in. do Anny z Tyszkiewiczów Potockiej. Zleciła ona Henrykowi Marconiemu przebudowę pałacyku w stylu neogotyckim, którą wykonano w latach 1822-1825. Pałac wraz z parkiem zostały zdewastowane przez Rosjan w czasie powstania listopadowego. Odbudowano go w 1832 roku. W 1845 roku pałac trafił do Franciszka Szustra, który zlecił Marconiemu kolejną przebudowę. Pałac otrzymał dwie oficyny: pierwszą w latach 1828-1829, drugą w latach 1860-1865. Kolejna przebudowa, tym razem neorenesansowa, nastąpiła w 1852 roku dzięki Adamowi Idźkowskiemu [26]. Fasada pałacu została uszkodzona we wrześniu 1939 roku, a potem pałac został spalony w 1944 roku [17]. Powojenną odbudowę pałacu wykonano w latach 1962-1965 w stylu neogotyckim według projektu Jerzego Brabandera, któremu zawdzięczamy dzisiejszy wygląd [26].

Pierwszy Pałacyk mokotowski był klasycystyczną budowlą dwukondygnacyjną, założoną na planie kwadratu o boku 18 metrów i przykrytą prostym dachem namiotowym. Była to willa podmiejska. W dolnej kondygnacji zaprojektowano łazienkę i pomieszczenia gospodarcze. Wyżej znajdowała się przestronna sala jadalna z trzema oknami wychodzącymi na zachód oraz mniejsze pomieszczenia przeznaczone na sypialnię, garderobę, bufet, pokój toaletowy księżnej i gabinety [22]. Pokoje od południa były niższe, a nad nimi mieścił się niewielki apartament mieszkalny w antresoli [26]. Niewielki budynek posiadał aż trzy klatki schodowe. Z każdej strony kwadratu znajdowały się drzwi prowadzące do otaczającego pałacyk parku. Od strony północnej wzniesiono półkolisty podjazd, od zachodu schody prowadziły do sadu. Najbardziej reprezentacyjnie wykonano stronę wschodnią, gdzie do pokoju sypialnego przylegał podłużny taras łączący się z ogrodem i parkiem dwoma symetrycznymi częściami schodów. Taras, z powodu spadku terenu, opierał się na trzech arkadach i z niego rozciągał się znakomity widok na leżące poniżej skarpy tereny parkowe i stawy [22]. Szeroka perspektywa obejmowała Łazienki Królewskie, z którymi Mon Coteau połączone było siecią kanałów wodnych. Księżna mogła również podziwiać Wilanów. W podziemiach pałacyku znajdowała się grota, do której wejście znajdowało się od północnej strony i wiodło ze środka nasypu podjazdowego [23].

W 1786 roku przebudowano przylegający od wschodu taras na arkadach, zmieniono rozstaw, układ, ilość i rozmiary otworów okiennych i drzwiowych. Elewacja zyskała nową dekorację, gzymsy i attyki. W takim stanie przetrwała praktycznie do 1939 roku. Przebudowie uległy także wnętrza, m.in. powstały wówczas kominki [22].

Anna Dunin-Wąsowicz w 1825 roku zleciła przebudowę Henrykowi Marconi. Sali jadalnej i sieni pałacu nadano pseudogotycki styl, utworzono bibliotekę i salę mieszczącą kolekcję waz etruskich [7]. Przebudowa objęła zachodnią i północną elewację budynku. Od strony północnej środkowy ryzalit ujęty został w filary i ozdobiony ostrołukowym, bogato profilowanym portalem z piaskowca zaś całość zwieńczono gzymsem podtrzymującym mur z blankami. Otwory okienne po bokach ryzalitu zamurowano i pozostawiono jedynie blendy. Elewacja zachodnia ujęta została między dwa wąskie profile i zwieńczona okazałym, trójkątnym szczytem ozdobionym blankami. Otwory okienne sali jadalnej przemurowano i obramiono bogato ostrołukowym profilowaniem z kamienia. Elewacja zyskała też wykonaną w piaskowcu ślepą rozetę. Boczne okna pozostały prostokątne, jednak ozdobiono je ostrołukowym obramieniem wykonanym tym razem w tynku [22].

Po 1852 roku nowy właściciel Franciszek Szuster przedsięwziął szereg prac budowlanych, które ponownie zmieniły oblicze budowli. W pierwszym etapie przemurowano mały taras przy południowej elewacji budynku, uzyskując w ten sposób dwa nowe pokoje mieszkalne. Od strony wschodniej postawiono dwukondygnacyjną wieżyczkę na planie ośmioboku, pokrytą niewysokim daszkiem zwieńczonym spiczastym wierzchołkiem. Wieżyczka służyła również za pokoje mieszkalne. W latach 1860-1865 pod kierunkiem murarza i sztukatora Jana Zielińskiego do południowej ściany pałacyku dobudowano dwupiętrową oficynę, przylegającą bezpośrednio do postawionej wcześniej wieżyczki mieszkalnej, zamienionej teraz na klatkę schodową. Oficyna otrzymała neorenesansowe elewacje, rozczłonkowane w kierunku pionowym lizenami i poziomym pasem gzymsu. Dobudowa tego skrzydła zmieniła harmonijne do tej pory proporcje i zwartą bryłę budynku [22].

Mauzoleum Szustra

W 1899 roku przy skarpie na terenie parku Wincenty Raczkiewicz wybudował kaplicę grobową Szustrów [12]. W tym czasie pałacyk Szustrów otaczał nieco zdziczały, pełen zakamarków park krajobrazowy [35]. Pierwsza w Mauzoleum spoczęła w 1900 roku Rozalia, żona Franciszka [9]. W 1901 (1902) roku pochowany został w niej właściciel [12]. W czasie mroźnej zimy 1939-1940 roku mieszkańcy okolicy wycięli na opał drzewa otaczające grobowiec. Odsłonięty obiekt przez kilkadziesiąt lat ulegał zniszczeniu [21]. W mauzoleum bawiły się dzieci [35], a wieczorem spotykała młodzież na piwie [34].

Przeprowadzony w latach 70-tych lub 80-tych XX wieku remont był na tyle pobieżny, że jego efektów praktycznie nie było widać. Zastosowane zwykłe tynki cementowe, zamiast pomóc zabytkowi, jedynie mu zaszkodziły. Woda i wilgoć spowodowały destrukcję tynków i powłok malarskich, a po dekoracyjnych elementach kamiennych i metalowych pozostało wspomnienie [34].

W XXI wieku w konkursie "Gazety Stołecznej" czytelnicy (2008 głosami [36], wyprzedając m.in. pomnik Syrenki) uznali, że ten warszawski zabytek jest najbardziej wart ratowania [32]. W 2004 roku został odrestaurowany [21] przez firmę Henkel Polska [32]. Niestety po kilku latach tynk zaczął ponownie odpadać [37].

Obiekt ma formę okazałej klasycystycznej kaplicy [21] kwadratowej, otoczonej sztachetami, zwieńczonej czterema tympanonami i cokołem z kamiennym krzyżem. W środku był niegdyś marmurowy ołtarz [35]. W tympanonie nad kutymi drzwiami umieszczono rok powstania budowli. Całość otoczona została murowano-metalowym ogrodzeniem [21].

Pomnik Jana Matejki

Pomnik przedstawia Jana Matejkę stojącego na cokole, trzymającego paletę i pędzel oraz siedzącego u cokołu Stańczyka. Jest przykładem epigońskiej rzeźby pomnikowej, z realistycznymi postaciami Matejki oraz błazna [39]. Rzeźby wykonane zostały z brązu, a cokół i płyta z piaskowca szydłowieckiego. Rzeźba Matejki ma wysokość około 3 metrów, zaś postać siedzącego Stańczyka około 1.5 metra. Cokół jest wysoki na 2 metry [40]. Nieco mniejsza kopia, stworzona na wzór pomnika z Warszawy, stoi przed pracownią prof. Koniecznego na Salwatorze w Krakowie między domami i drzewami [41].

Projekt pomnika wykonał w 1989 roku Marian Konieczny [39]. Postać malarza, miała stanąć w Krakowie, ale miasto jej nie chciało. Nieoficjalnie chodziło o konflikt z twórcą pomnika [41]. Początkowo planowano jego ustawienie w al. Ujazdowskich i odsłonięcie w czerwcu 1993 roku, czego jednak nie udało się zrealizować. 28 grudnia 1993 roku udało się wmurować kamień węgielny pod pomnik w parku Morskie Oko. Odsłonięto go 3 maja 1994 roku, natomiast w 1995 roku został on uzupełniony o figurę Stańczyka. Pomnik odlano w zakładach GZUT w Gliwicach, a inicjatorem ustawienia pomnika był Feliks Ptaszyński [39].

Place zabaw

Na terenie parku znajdują się cztery place zabaw: na północ od stawu Promenada, między pałacykiem Szustra a ul. Puławską, między stawem Morskie Oko i ul. Puławską oraz przy ul. Zajączkowskiej.

Plac zabaw w parku Promenada przy Pałacu Szustrów został zaprojektowany w 1999 roku, a powstał w 2000 roku. Przeszedł remont w 2009 roku. Zajmuje powierzchnię 0.4 ha. Inwestorem była Dzielnica Mokotów, Wydział Ochrony Środowiska [28].

Na placu przy stawie jest sporo niskich konstrukcji: ciuchcia, huśtawki, dla starszych drabinki. Nawierzchnia jest piaszczysto-trawiasta [45].

Posiadłość Izabeli Czartoryskiej

Istnieją trzy legendy tłumaczące powstanie nazwy Mokotów. W pierwszej nazwa pochodzi od imienia Mokot (lub Mokoto), które pojawia się w dokumentach z 1367 roku. Druga zakłada, że wcześniej istniała tu wieś Mokotowo. Trzecia łączy nazwę Mokotów z księżną Izabelą Lubomirską, która zbudowała między skarpą i traktem czerskim pałac, który nazwała po francusku Mon Coteau, czyli Moje Wzgórze. Okoliczni mieszkańcy wymawiali to jako Mąkoto [20].

W XVIII wieku osada Mokotowo leżąca wzdłuż drogi do Piaseczna została oddzielona od miasta wałami, które w latach 70-tych XVIII wieku polecił wznieść Stanisław Lubomirski. Tereny Mokotowa [7], gdzie znajdował się zniszczony dwór kupca Burbacha [31], upodobała sobie jego małżonka, Izabela (a właściwie Elżbieta) z Czartoryskich Lubomirska. Wkrótce rozpoczęła budowę podmiejskiej willi, którą zaprojektował architekt królewski Effraim Schroeger. Izabeli zależało na tym, aby jej posiadłość była doskonalsza niż romantyczny park w Powązkach należący do jej bratowej, Izabeli z Flemingów Czartoryskiej. Budowę pałacyku ukończono w 1775 roku [7].

Równocześnie wzniósł Schroeger tzw. domek burgrabiego, parterowy budynek, usytuowany w niewielkiej odległości i połączony z pałacykiem półkoliście wygiętym murkiem [22].

Górna część parku zajmowała obszar od zlokalizowanej za pałacem łąki, którą później przekształcono w ogród krajobrazowy, aż do dzisiejszej ul. Puławskiej. Od strony ulicy zaplanowano geometryczny gwieździsty plac, do którego miały przylegać symetrycznie rozlokowane zabudowania. Teren pomiędzy pałacem i obecną ul. Puławską zajął warzywnik. W 1783 roku w Mokotowie uprawiano ogórki, rzodkiew, arbuzy, melony, szparagi, groch, sałatę oraz kwiaty. Założono tam sady, a rabaty obsadzano lawendą i bukszpanem [23]. Z kolei w parku stworzonym na stoku i poniżej skarpy istniała jedna z pierwszych na ziemiach polskich tzw. dzika promenada z siecią nieregularnych, poplątanych alejek i szeroko rozlanym malowniczym stawem. Wśród drzew znalazły swoje miejsce liczne domki i altany ogrodowe [22]. Założenie ogrodowe powstało w latach 1772-1774 jako typowy ogród sentymentalny [10]. Za formalny układ ogrodu górnego odpowiadał Schroeger, natomiast kompozycją części dolnej zajął się w późniejszym okresie Szymon Bogumił Zug (być może również Christian Gebuh oraz Karol Barhl i Simon [33]) [23].

W latach 1776-1786 (1776-1779 [7]) Szymon Bogumił Zug prowadził rozbudowę kompleksu ogrodowo-parkowego. Z tego okresu pochodzi zachowana do dziś glorietta flamandzka, wieża z gołębnikiem oraz niezachowana romantyczna, dwupiętrowa, użytkowa "ruina" we wschodniej części parku [22], tzw. Zameczek z Salonem (ul. Belwederska #11/13/15), który powstał w latach 1776-1779 [24]. Został przebudowany w 1829 roku [23], a zniszczony podczas II wojny światowej i rozebrany w 1952 roku [24]. Zameczek znajdował się za jednoarkadowym mostem kamiennym. Za nim na granicy ogrodu rosły grupy drzew [23]. Nieopodal postawiono kamienną oborę (holendernię) krytą strzechą [23]. Nie zachowały się też chaty pasterskie i młyn, które służyły księżnej za miejsca sentymentalnych spacerów [20]. Zug był także twórcą licznych zabudowań gospodarczych, wodotrysku i exedry korynckiej (półkolistej niszy usytuowanej przed grupą drzew nad brzegiem dużego stawu, powstałej w 1780 roku [23]) [22]. Mokotów wyposażono również w ptaszarnię, mleczarnię dla gości, salon wymurowany w ogrodzie, oranżerię zamykającą posesję od północy, szopę okładaną brzozą z bogatym wnętrzem, pasiekę urządzoną w podobnym guście, a także domek ogrodnika i pustelnię. Majdecki wymienia grotę w ogrodzie, kaskady, zdroje oraz sarkofag J.J. Rousseau. Były również wieloboczna chińska altanka, domek dla łabędzi (identyfikowany też jako szałas indyjski) i rybiarnia (położona nad gęsto porośniętym drzewami brzegiem stawu, wzdłuż którego poprowadzono niewysokie drewniane ogrodzenie) [23]. Elementy te znajdowały się w ogrodzie dolnym wśród roślinności, po którym prowadziła gęsta sieć krętych ścieżek [23]. U podnóża skarpy od 1776 roku istniał układ komunikacyjny i wodny, oparty na dwóch stawach o nieregularnej linii brzegowej, połączonych z wyspami za pomocą mostków [23].

Zug zaprojektował od zachodu dwie drogi i bramy wiodące do pałacyku. Reprezentacyjna prowadziła od glorietty flamandzkiej wśród czterech rzędów drzew do podjazdu od strony północnej. Droga gospodarcza prowadziła od strony wieży z gołębnikiem [22]. Wieżyczka gloriety wzniesiona została zgodnie z założeniami architekta, natomiast przyległy budynek na planie kwadratu przebudowano. Dolna kondygnacja Gołębnika pełniła funkcję mleczarni. Do wyposażonej w zegar wieżyczki z wieńczącym ją spiczastym hełmem przylegać miał mur [23].

Izabella i Stanisław Lubomirscy nie byli właścicielami działki, na której powstała rezydencja. Odkupili ją dopiero po wybudowaniu pałacu w 1779 roku od wikariuszy kolegiaty św. Jana w Warszawie [22].

Najprawdopodobniej w 1786 roku Zug przeprowadził przebudowę wschodniej elewacji pałacyku (od ogrodu) [22].

Po śmierci Stanisława Lubomirskiego w 1783 roku Izabela wzniosła w okolicy kolejne wille [7]. (Niektóre źródła podają, że posiadłość sprzedała wtedy Karolowi Tomatisowi, dyrektorowi teatrów królewskich [7]). Z kolei przy ul. Belwederskiej rozwijały się cegielnie, należące do magnaterii i Dominika Merliniego [29].

W 1805 roku w Gloriecie Flamandzkiej zamieszkali w wielkiej tajemnicy król Francji Ludwik XVIII z żoną Marią Józefiną. Po tym jak w latach 1801-1805 mieszkali w Białym Domku w Łazienkach, na zaproszenie księżnej Izabeli Lubomirskiej królewska para przeniosła się do Mokotowa [7].

W 1817 roku [22] córka Izabeli, Aleksandra z Lubomirskich przekazała park swojemu synowi, Aleksandrowi Potockiemu, ten zaś po rozwodzie z Anną z Tyszkiewiczów w 1820 roku oddał jej posiadłość [7]. Po kolejnym mężu otrzymała nazwisko Dunin-Wąsowicz [22]. Anna zadbała o romantyczny charakter parku, a w 1825 (1822 [22]) roku zleciła przebudowę pałacyku [7].

W 1828 roku Anna Dunin-Wąsowicz zleciła Henrykowi Marconiemu budowę nowej oficyny [22]. Stojąca przy dzisiejszej ul. Puławskiej Glorieta została przebudowana w stylu orientalnym i nadano jej nazwę Domek Mauretański [7].

W czasie powstania listopadowego pałac ucierpiał w wyniku ostrzału artyleryjskiego [7], jednak wykaz strat wskazuje, że większe szkody poczyniło splądrowanie przez wojsko. Ucierpiały zabudowania gospodarcze, wieża z gołębnikiem, holendernia i jedna z oficyn. Poważnie przetrzebiono drzewostan parkowy [22]. W 1832 roku Anna zleciła odbudowę pałacu, której ponownie podjął się Henryk Marconi [7]. Powierzono je murarzowi imieniem Ignacy [22].

Po 1830 roku cegielnie przy ul. Belwederskiej przeszły na własność Wawrzyńca Mikulskiego, zaś w ich pobliżu wzniesiono domy robotnicze, będące jednymi z najwcześniej powstałych obiektów tego typu w mieście. Efektem działania cegielni były glinianki i kanały, ich reliktem jest staw Morskie Oko [29].

Letnisko

W latach 40-tych XIX wieku Mokotów zmienił się w popularne letnisko. Świeże powietrze, przejrzyste strumienie, zarybione stawy i urzekający, romantyczny park przyciągały tłumy mieszkańców Warszawy [7]. Zapewne Dunin-Wąsowiczowie wynajmowali tu mieszkania [22]. W 1845 roku pałac wraz z otaczającym go dwudziestomorgowym Folwarkiem Mokotów [52] kupił zamożny mieszczanin, litograf warszawski Franciszek Karol Szuster [7] za sumę 130 000 złotych [22]. Wraz z willą przejął jej wyposażenie. Szuster zabrał się za przebudowę pałacu i przekomponowanie parku. Przebudowy willi w stylu neorenesansowym podjął się Adam Idzikowski [7]. Prace w ogrodzie prowadził architekt Karol Barthl. Nad strumykami powstały mostki, dosadzono drzewa i krzaki. Powstał krajobrazowy park zwany Ogrodem Szustra [52]. W ogrodzie od dzisiejszej ul. Dworkowej powstały domki letniskowe. Wyremontowano pawilony ogrodowe i zainstalowano w nich urządzenia grzewcze. W jednym z pawilonów przy dzisiejszej ul. Belwederskiej (stylizowanym na piętrowa ruinę [52]) otwarto restaurację Promenada. W celu odzyskania części kosztów Szuster część ogrodową parku wydzierżawił Antoniemu Kaweckiemu, a w części obfitującej w glinę powstała cegielnia [7].

W 1899 roku w południowej części parku wzniesiono grobowiec rodzinny Szustrów [22] projektu Wincentego Rakiewicza [52].

Pogrzeb Franciszka Szustra zgromadził tłumy. Biedakom rozdawano jałmużnę i bochenki chleba. Majątek przeszedł w ręce młodszego brata Franciszka, Antoniego [22], nie mającego umiejętności prowadzenia interesów [32], zatem na początku XX wieku dolną część parku oddano w dzierżawę. Po śmierci Antoniego, Mokotów dziedziczył jego syn Aleksander, który miał dwóch synów, Franciszka i Tadeusza [22]. Bracia żyli ponad stan, zaciągali długi, plotkował o tym cały Mokotów. Matka spłacała je sprzedając poszczególne parcele i wyprzedając wyposażenie pałacu [52]. Franciszek Szuster zmarł w 1941 roku i spoczął w kaplicy rodzinnej, w południowej części parku, a jego jedyna córka, Małgorzata, zaginęła w czasie wojny w Związku Radzieckim [22].

Ogród Rozrywki Promenada

Stylową restaurację o nazwie Promenada wydzierżawił Józef Koeller, zaś w budynku dawnego teatru pamiętającego czasy stanisławowskie rozwinął działalność rozwrywkową [52]. Koeller doprowadził do swego lokalu kolejkę konną od Rogatek Belwederskich (w latach 1892-1957 kursowała po tej trasie kolejka wilanowska) [29]. Ustawił na terenie huśtawki, karuzele, stoły do gier. Prawdopodobnie na skutek nieporozumień z Szustrem już po roku Koeller zrezygnował z dzierżawy. Następnym właścicielem całego interesu został Seweryn Jung z synem Marianem [52].

Za czasów Jungów na terenie parku powstała luksusowa restauracja, drewniany teatr mieszczący kilkadziesiąt osób, estrady dla orkiestr i kabaretów oraz kioski sprzedające słodycze, napoje, confetti oraz serpentyny. Przy stawie powstała przystań z łódkami do wynajęcia na godziny oraz wysoka wieża, na której skoczkowie wykonywali [7] popisy na rowerach i innych ekscentrycznych wehikułach [15]. W zachodniej części jeziorka przerzucono nad wodą malowniczy mostek. Romantyczny park krajobrazowy przeobraził się w lunapark [7]. Był tu nasmarowany tłuszczem słup, na szczycie którego umieszczano nagrodę. Jedną z zabaw były organizowane walki kobiet. Ogród Rozrywki Promenada nie przyciągał eleganckiej publiczności, to byli głównie mieszkańcy ubogich przedmieść rozwijającego się Mokotowa i pobliskich Sielc [5]. Strzelnice, karuzele, huśtawki, diabelski młyn, loterie i sale tańca składały się na jeden, rozrywkowy kompleks czynny od kwietnia do końca września. Wstęp do ogrodu w dni robocze był bezpłatny, w niedziele i święta opłacie podlegały niektóre atrakcje. W ogrodzie grały orkiestry wojskowe i tria fortepianowo-smyczkowe. Od godziny 15:00 odwiedzający park mogli obejrzeć widowisko cyrkowe pod gołym niebem, a o godzinie 19:00 rozpoczynał się spektakl teatralny w niewielkim pawilonie. Grano głównie sztuki polskich autorów: Bałuckiego, Fredry czy Zapolskiej, jednak największą popularnością cieszyły się przeróbki dzieł Sienkiewicza, głównie Krzyżaków, w których w roli Juranda ze Spychowa występował sam Marian Jung. Na widowni nigdy nie było wolnych miejsc, a ci, którym nie udało się wejść, musieli obejść się smakiem i przy dźwiękach orkiestry znaleźć w parku inne zajęcie. Zabawę kończył o godzinie 23:00 pokaz sztucznych ogni [7]. Podczas zimy otwarta była tylko restauracja, spełniająca rolę lokalu nocnego z muzyką i tańcami [15]. Część ogrodu przy Promenadzie była oddzielona murem od Ogrodów Szustra [52].

Na początku XX wieku lunapark tętnił życiem w towarzystwie wszechobecnego piwa, gdyż dzierżawcą terenów był właściciel znanego browaru Seweryn Jung. Na scenie Teatru Ludowego zobaczyć można było młodych, zdolnych aktorów z Ludwikiem Sempolińskim, Karolem Wyrwiczem i Jerzym Kreczmarem. Sielanka przerwana została I wojną światową [14].

W 1908 roku do Warszawy przyłączono odcinek ul. Belwederskiej aż po ul. Promenada [29].

W 1919 (1929 [15]) roku syn Mariana Junga, również Marian, wznowił zabawy [7]. Cieszyły się nadal dużym powodzeniem, a ich artystyczny poziom znacznie się podniósł [15]. Jungowie niedługo cieszyli się powodzeniem interesu. Na terenie Parku Praskiego powstawał konkurencyjny lunapark, który odebrał znaczną część klienteli. Wkrótce kłopoty finansowe przyczyniły się do jej upadku [7].

Pałac został zdewastowany przez Niemców w 1939 roku [20]. Zabudowania gospodarcze i ogród zostały doszczętnie zniszczone w czasie II wojny światowej [5]. Uszkodzona została fasada pałacu. Na pokrycie koszów remontu została sprzedana część parku od strony Puławskiej, którą kupiła Luciana z Frassatich Gawrońska. W czasie okupacji w soboty i niedziele w Promenadzie było tłoczno. Między rozbawionymi warszawiakami przechadzali się niemieccy żandarmi [52]. Podczas mroźnej zimy 1940 roku mieszkańcy większość drzew na opał (nowe zasadzono w 1960 roku) [9]. Pałac Szustra doszczętnie spłonął w czasie Powstania Warszawskiego [7], a ogród został porozjeżdżany czołgami [52]. Ciężkie walki przetrwało bez uszkodzeń mauzoleum Szustrów [7], Gołębnik i Domek Mauretański [5].

W pierwszych latach po wojnie Ogród Szustra pełnił rolę dzikich ogródków działkowych [52]. Pozostający w ruinie pałacyk i przylegający do niego teren został znacjonalizowany przez władzę ludową [22]. Ostatni z warszawskiego rodu Szustrów, Tadeusz, dochodził długo i bezskutecznie swoich praw do majątku. Zmarł w 1973 roku [36]. Na miejscu dawnej glinianki, z której wydobywano glinę do pobliskiej cegielni powstał staw Morskie Oko [7]. Park Morskie Oko został odbudowany przez uczniów gimnazjum i liceum Przemysłu Telekomunikacyjnego im. Kasprzaka w 1951 roku według projektu E. Jankowskiej i Z. Gnosa [10]. W 1952 roku został zburzony XVIII-wieczny Zameczek z Salonem [29].

Zanim uporządkowano teren, wokół mniejszego stawu widoczne były posadzki i fundamenty niewielkiej przedwojennej fabryki. Dlatego jeziorko popularnie nazywano fabryczką. Tam gdzie są schodki dawniej znajdował się wylot ceglanego kanału o pionowych ścianach. Podobno kiedyś produkowano tam tekturowe opakowania, a jeszcze wcześniej była to cegielnia [53].

Bazar

Między skarpą a ul. Puławską mieścił się w latach 1946-1959 bazar [47]. Sprzedawano tam warzywa, a wozy wraz z końmi stawiano tyłem do stromej skarpy [27]. Po wypadku na początku lat 50-tych XX wieku, gdy koń z furmanką spadł do stawu, postawiono na skarpie płot. Za pałacykiem stał barak, gdzie rozdawano dary UNRRA [48]. W pawilonikach koło bazaru był rzeźnik,-artysta, który dekorował swoja wystawę okolicznościowymi rzeźbami ze smalcu.

Tu powstała firma Zielona Budka, jako spełnienie marzeń przyjaciół Edmunda Plewickiego i Kazimierza Koziełła. Lodziarnia została założona w pomalowanej na zielono, drewnianej budce, w której pierwotnie znajdowała się kwiaciarnia [48]. Była zielona bo prawdopodobnie właściciel kupił taka farbę jaka akurat była. Innych kolorów niż zielony, brązowy i biały w tym czasie nie było [50] Już w pierwszych latach jej istnienia hasło "zielona budka" stało się wśród warszawiaków znakiem rozpoznawczym znakomitych słodkości, a szczególnie niezwykłych lodów. Lody Zielonej Budki sprzedawano w waflach, które zazwyczaj mieściły od 3 do 5 kulek. Kiedy jednak pewnego razu ktoś poprosił o 30 gałek w jednej porcji, jego życzenie zostało spełnione [48]. Po uzyskaniu zezwolenia na prowadzenie działalności Edmund Plewicki rozpoczyna sprzedaż owoców, warzyw, napojów i pączków własnej produkcji. Latem 1947 roku rozpoczyna współpracę z przyjacielem i sąsiadem, Kazimierzem Koziełłem, który produkuje świeże lody w swoim domu i natychmiast dostarcza je do sklepu. Ręczna produkcja lodów przestaje wystarczać i wspólnicy wprowadzają do produkcji pierwsze maszyny. W 1952 roku władze stolicy proponują przeniesienie lodziarni do samego serca Warszawy, w miejscu obecnej Rotundy. W 1954 roku Zielona Budka powraca na ul. Puławską pod numer 47 do parterowego, murowanego sklepiku. Następnie jeszcze kilkukrotnie zmienia siedzibę [49].

Wiosną 1960 roku zaczęto rozbierać parterowe, murowane i drewniane domki między basztą mauretańską i gołębnikiem. Były to pozostałości domków letniskowych, które po wojnie mieściły różne warsztaty [52].

Odbudowę powojenną pałacu i jego okolicy wykonano w latach 1962-1965 [1]. Dzisiejszy wygląd pałacyk zawdzięcza architektowi Jerzemu Brabanderowi [22]. Został odbudowany w stylu neogotyckim [10].

Uporządkowany, z nowymi nasadzeniami, wybetonowanymi sadzawkami i knajpką na terenie przedwojennego teatrzyku park stał się miejscem spacerów okolicznych mieszkańców w dzień i spelunką okolicznych mętów w nocy [14]. W ruinach bawiły się dzieci, m.in. w piwniczce na wysokości pałacyku Szustra, którą potem zasypano piachem czy w grobowcu Szustrów [27].

Park Morskie Oko został wpisany do rejestru zabytków decyzją pod numerem 454/1/65 w 1965 roku. Decyzja nr 915/02 z 2002 roku uściśliła granice ochrony konserwatorskiej [2].

We wczesnych latach 80-tych XX wieku w lecie odbywały się Dni Mokotowa z wieloma atrakcjami: występami na estradzie, która była ulokowana przy ul. Grottgera czy konkursami [27].

W 2014 roku główna aleja parku otrzymała za patrona Andrzeja Panufnika [3], kompozytora i dyrygenta.