Dworzec Warszawa Gdańska (potocznie Dworzec Gdański, ul. Słomińskiego #5B) jest drugim dworcem kolejowym zbudowanym w Warszawie po II wojnie światowej (pierwszym był Warszawa Stadion). Projekt inż. Stanisława Kallera z Warszawskiego Biura Studiów i Projektów Kolejowych został zrealizowany w latach 1958-1959 [8] w miejscu wcześniejszego drewnianego baraku. Konstrukcję zaprojektował Zbigniew Niwiński. Ponieważ został zaprojektowany jako obiekt tymczasowy (do 1975 roku), użyto materiałów gorszej jakości, ograniczono do niezbędnego minimum liczbę pomieszczeń służbowych, a projekt został dostosowany do 20 tys. pasażerów na dobę. Uwzględniono salę restauracyjną z szatnią i patio od strony parkingu, poczekalnie, biuro obsługi podróżnych, oraz punkty usługowe. Planowana powierzchnia dostępna dla pasażerów wynosiła 900 m².

Kompozycję tworzyły trzy budynki. Centralny pawilon dworcowy połączony był dachem z mniejszym budynkiem B, położonym po wschodniej stronie. Przejście między nimi stanowiło drogę na perony. Mieszczący recepcję budynek C przeznaczony był dla oficjalnych delegacji i łączył się z budynkiem A wiatą stanowiącą część ogrodzenia dworca. Zachodnią część budynku, która znajduje się na stabilnym podłożu, wzniesiono w technologii murowej. W przypadku części wschodniej, pod którą znajduje się zapadlina wypełniona gruntem nasypowym, zdecydowano się na konstrukcję stalową. Szeroką na 13.3 m halę główną przykryto dachem wspartym na stalowych wiązarach. W obawie przed osiadaniem elewacja została wyłożona nieregularnymi kamiennymi płytami, na których pęknięcia byłyby mniej widoczne. Wykorzystano kilka gatunków piaskowca, wapienia i andezytu, stanowiących w dużej części materiał odpadowy. Posadzki hali i poczekalni zostały wyłożone prefabrykowanymi płytami z łamanego marmuru, w pozostałych pomieszczeniach zastosowano, w zależności od potrzeb, gumolit i terakotę. Wnętrze gmachu ożywiały malowidła ścienne autorstwa Kazimierza Manna. W hali głównej nad kasami biletowymi znajdowała się utrzymana w kontrastowych kolorach kompozycja symbolizująca wstęgę Wisły, kolejna znajdowała się na ścianie restauracji [1].

Przy dworcu znajduje się stacja rowerów Veturilo oraz postój taksówek. Na terenie dworca znajdują się kasy biletowe kolej mazowieckich, kasy PKP intercity, punkt obsługi pasażerów ZTM, kiosk, apteka sklepy spożywcze oraz punkty gastronomiczne, w wybranych miejscach bezpłatna sieć Wi-Fi.

Na budynku Dworca Gdańskiego przy ul. Słomińskiego 4 znajduje się tablica wykonana staraniem Fundacji Shalom w 1998 roku [18], upamiętniająca wydarzenia z marca 1968 roku. Jest na niej napis autorstwa Henryka Grynberga: "Tu więcej zostawili po sobie niż mieli” [16]. 8 marca każdego roku pod tablicą zbierają się Ci, którzy pamiętają tamte dramatyczne wydarzenia.

Do 1831 roku były to przedmieścia Warszawy. Miasto ograniczał wał, będący kordonem sanitarnym [16]. Na planie z 1790 roku znajdują się tu zabudowania ośrodka poprawczego [20], zwane z francuskiego Maison de Correction, z niemieckiego Zuchthaus. Powstał on w 1737 roku. Zamykano tam ludzi napływających do Warszawy i drobnych przestępców, gdzie ulegali resocjalizacji. Ponieważ był to obiekt prywatny, przedsiębiorcy zyskiwali tanią siłę roboczą. Było możliwe wydłużenie lub skrócenie czasu przebywania. Obiekt odcisnął swe piętno na zabudowie zachodniej części Żoliborza w latach sześćdziesiątych i siedemdziesiątych XVIII wieku, gdyż w pozostałej części obecnej dzielnicy powstawały okazałe rezydencje, w tej okolicy istniały niewielkie domki rzemieślników, karczma, manufaktura tkacka, fabryka tytoniu a nawet przy ul. Wesołej dom dla kata [22].

W 1808 roku teren zajmowało zapadlisko wypełnione wodą, pomiędzy ulicami Kłopot, Szymanowską i Wesołą [23].

Na północ od terenów dworca w 1854 roku powstał Fort Pawła "Mierosławskiego", jeden z fortów otaczających Cytadelę Aleksandrowską [21]. Tym samym okoliczna zabudowa została mocno ograniczona. Wybudowanie fortów Cytadeli i torowiska Dworca Gdańskiego rozpoczęło jednocześnie izolację Żoliborza [11].

W 1878-1880 roku [7] powstał w tym miejscu drewniany Dworzec Główny Kolei Nadwiślańskiej (Mława-Kowel, ukończona w 1976-1977 roku). Jego architektura kojarzyła się z domem zdrojowym. Dworzec od początku był za ciasny, a konstrukcja szybko zaczęła niszczeć. Mimo pojawiających się głosów o potrzebie wybudowania nowego dworca, stał on aż do 1915 roku [2]. Użycie drewna było zabiegiem celowym, ponieważ można było go szybko spalić w przypadku ataku nieprzyjaciela, a ówczesny dworzec znajdował się nieopodal Cytadeli i funkcjonował tam zakaz zabudowy [2]. Droga Żelazna Nadwiślańska połączyła wołyński Kowel, urodzajne ziemie lubelskie oraz ufortyfikowaną linię Wisły. W Warszawie łączyła się z tamtejszą koleją obwodową [14]. Linia została zbudowana wokół zabudowy miejskiej, na nasypie z kilkoma wiaduktami. Wał wzmacniał fortyfikacje i umożliwiał wysłanie pociągu pancernego [4].

W roku 1882 podprowadzono do obiektu linię tramwaju konnego. Po kilkunastu latach nazwę zmieniono na Dworzec Kowelski [12].

W 1915 roku, podczas odwrotu Rosjan, dworzec został kompletnie zniszczony. W jego miejscu powstał w 1918 prowizoryczny obiekt pod obecną nazwą. W latach 20-tych XX wieku powstał żuraw wodny, który zachował się do dziś [3]. Istniała tu też lokomotywownia [10].

W 1918 roku w ramach 22 zorganizowanych transportów, z Dworca Kowelskiego odjechało prawie 27 tysięcy Niemców. Ostatni transport Niemców wyruszył 19 listopada, wywożąc resztę załogi Cytadeli, liczącą około 1500 żołnierzy [15].

W Wielkim Planie Urbanistycznym przygotowanym w 1916 roku przez zespół arch. Tołwińskiego, Dworzec Gdański został nazwany Dworcem Północnym [19].

Obok dworca osobowego funkcjonowała rozrządowa stacja towarowa, obsługująca pobliskie tereny przemysłowo-składowe za pośrednictwem sieci bocznic. W 1929 roku ze stacji tej uruchomiono Kolej Młocińską do Łomianek, zlikwidowaną w 1943 roku [7].

W roku 1937 podczas budowy wiaduktu prowadzącego na Żoliborz, część dworca rozebrano [4]. Wiadukt otwarto w 1938 i w zasadzie przez całą wojnę nic się nie zmieniło [19].

Dworzec Gdański, po wybudowaniu Dworca Głównego, używany był jako dworzec dla tranzytowych pociągów jadących z ZSRR do Europy Zachodniej i obsługiwał połączenia z Moskwą, Leningradem, Berlinem, Paryżem, Ostendą, Pragą i Wiedniem [9].

Podczas okupacji dworzec nazwano Warschau Danziger. Z bocznicy stacji towarowej dworca (tzw. Umschlagplatzu), Naziści wywozili Żydów do obozu zagłady w Treblince oraz obozów pracy w dystrykcie lubelskim [8].

Podczas Powstania Warszawskiego wokół dworca toczyły się wyjątkowo ciężkie walki. Oddziały Obwodu Żywiciel usiłowały dwukrotnie (nocami 19/20 i 21/22 sierpnia 1944 roku) przebić się z puszczy kampinoskiej w kierunku Starówki, jednak nie udało im się to z powodu dużych strat. Obrona niemiecka była wspomagana m.in. przez pociąg pancerny i okazała się zbyt silna [8].

Dworzec Gdański w 1945 roku, tak jak i 30 lat wcześniej, został spalony podczas odwrotu sił III Rzeszy.

Po wojnie był pierwszym odbudowanym budynkiem dworcowym w formie drewnianego baraku. Barak został usunięty w 1958 roku wraz z budową obecnego budynku dworca.

Dworzec Gdański po wybudowaniu w 1975 roku Dworca Centralnego zyskał charakter podmiejski, obsługując zelektryfikowaną w 1972 roku linię do Nasielska i Tłuszcza przez Legionowo. Z dworca korzystały średnio 52 pociągi osobowe na dobę. Stacja towarowa całkowicie zaniechała działalności, większość bocznic i torów odstawczych zlikwidowano, a tereny po nich są stopniowo zabudowywane [7].

W styczniu 1984 roku [7] (źródła podają wymiennie 1987 rok, kiedy nastąpił duży pożar dachu [1]) na dworcu wybuchł pożar, w którym spłonęła restauracja i jedna z poczekalni. Straż pożarna powstrzymała ogień, zanim dotarł do hali głównej. Po tym zdarzeniu obiekt przez długi czas pozostawał zamknięty. Zdecydowano się na remont połączony z przebudową. Wzniesiono nadbudówkę od strony południowej i wysunięcie jej przed front parteru i oparcie na słupach. Od strony północnej w miejscu wyjścia prowadzącego na perony postawiono obiekt, który przypomina wiatę przystankową typu „Ł”. Pierwotne kamienne gzymsy, zastąpiła blacha trapezowa [1]. Po remoncie bryła utraciła pierwotną lekkość, a zmiany w żaden sposób nie nawiązują do pierwotnego projektu.

W połowie stycznia 1987 spłonęła duża część dachu. Straty wyniosły ok. 30 mln zł. Pożar powstał w kiosku z pamiątkami. Akcję strażaków utrudniała niska temperatura (-25 °C) [1].

Emigracja Żydów w 1968 roku

W 1968 roku było to miejsce z którego wyjechały z Warszawy tysiące żydów na skutek represji politycznych władz PRL-u. Żydzi z paszportami w jedną stronę wyjeżdżali na Zachód. Namawiał ich do tego m.in. Władysław Gomułka w imieniu kierownictwa partii w swym przemówieniu z 19 marca 1968 roku: "Tym, którzy uważają Izrael za swoją ojczyznę, gotowi jesteśmy wydać emigracyjne paszporty". Emigranci musieli wypełnić kilkustronicowy kwestionariusz paszportowy, złożyć podanie do Rady Państwa z prośbą o zgodę na zamianę obywatelstwa, wnieś opłatę skarbową (5000 zł), uzyskać w ambasadzie holenderskiej (reprezentującej interesy Izraela) promesę wizy izraelskiej, złożyć obietnicę pokrycia kosztów podróży, przedłożyć zaświadczenie o niezaleganiu z podatkami, zgodę władz wojskowych i potwierdzenie zrzeczenia się mieszkania. Uzyskany dokument podróży wymagał wyjazdu z Polski w ciągu miesiąca. Odprawy celne były wyjątkowo upokarzające [17]. W 2007 roku powstał film dokumentalny "Dworzec Gdański" w reżyserii Marii Zmarz-Koczanowicz, opowiadający o tych wydarzeniach [5].

20 Grudnia 2003 roku uruchomiono stacje metra „Dworzec Gdański”.

W latach 2007-2010 przeprowadzona została modernizacja linii kolejowej od przystanku Warszawa ZOO do stacji kolejowej Legionowo. W marcu 2010 roku uruchomiono kursy Szybkiej Kolei Miejskiej. Powstał pierwszy w mieście węzeł przesiadkowy, łączący metro, tramwaje i linie autobusowe, czyli komunikację miejską z koleją aglomeracyjną i regionalną [7].

28 lutego 2011 r. oddano do użytku tunel podziemny, który łączy stacje metra, dworzec i perony. Umożliwił wejście na dworzec od strony ul. Zajączka. W ramach przebudowy stacji wykonawca (firma Skanska[13]) rozebrał stare perony i wybudował dwa nowe wysokie perony wyspowe. Z powodów finansowych zrezygnowano z odbudowy dwóch kolejnych peronów oraz budowy zadaszenia, ograniczono się tylko do wykonania wiat na peronach. Perony zostały pokryte kostką Bauma i zostały wyposażone w system odwadniania. Stacja została wyposażona w system informacji pasażerskiej [7].

W kwietniu 2014 rozstrzygnięto przetarg na zagospodarowanie terenów dworca. Wygrała firma Ghelamco. Koncepcja zakłada budowę nowoczesnego kompleksu budynków biurowych, otoczonych terenami zielonymi oraz powiększenie hali dworca [6].