Stacja Pomp Rzecznych Wodociągów Warszawskich (ul. Czerniakowska #106/124) to początkowy odcinek wodociągów Lindleya. Stąd pobiera się wodę, która następnie płynie do Filtrów. Po zniszczeniach wojennych pozostało tylko kilka obiektów: willa kierownictwa stacji, trzy ozdobne dwuskrzydłowe bramy z lat 1883-1886, dom mieszkalny pracowników stacji (ul. Czerniakowska #126a) i tablica upamiętniająca Williama Lindleya [30]. Przedwojenny jest również osadnik [12]. Ogrodzenie od ul. Czerniakowskiej zostało przesunięte nieco na wschód [31]. Do budowy wszystkich obiektów użyto materiałów najwyższej jakości. Podstawowym budulcem była specjalnie wypalana, odporna na wilgoć cegła licówka i cegła glazurowana białą polewą. Na wielką skalę stosowano bloki granitowe i z piaskowca [12]. Na południe od osadnika znajdują się późniejsze obiekty, m.in. przyzakładowa stacja paliw, przychodnia oraz Zakład Eksploatacji Sieci Wodociągowej (ul. Czerniakowska #106/114).

Ujęcia wody

6-metrowe smoki to kunsztownie zakończone głowice przewodów ssawnych, przy pomocy których czerpano na początku wodę z rzeki. Głowice były ułożone mniej więcej pod kątem prostym do przewodów ssawnych, aby oś smoka była równoległa do prądu wody w rzece. W górnej ścianie były otwory o średnicy 15 mm, a w końcowej części klapa (w której dostrzec można paszczę bestii), otwierana na zewnątrz, przez którą przepuszczano strumień wody z przewodów tłocznych pod ciśnieniem trzech atmosfer w czasie czyszczenia przewodów lub smoków. Układanie dwóch smoków zakończono w 1886 roku, zaś trzeciego w 1899 roku. Dwa z nich usunięto w trakcie prac modernizacyjnych w 1928 i 1934 roku. By wspomóc ich pracę, zbudowano małe zatoki. W końcu w 1928 roku oddano do użytku Osadnik Czerniakowski, który przejął w całości funkcję zatok. W tym roku eksploatacja smoków została zakończona. Obecnie na terenie Stacji Pomp Rzecznych pozostały dwa nieczynne smoki, jeden wyeksponowany, a drugi ukryty (trzeci został w 2016 roku przeniesiony jako eksponat na ul. Koszykową). Ich oglądanie jest możliwe przy niskich stanach wody w Wiśle [24].

Woda z Wisły wpływa do trzech przybrzeżnych zatok, przeznaczonych do zatrzymywania piasku i mułu. W zatoczkach rocznie osiada około 1500 ton mułu, zatem stale pogłębiarka udrażnia dopływ wody. Z dwóch zatoczek woda przepływa przepustami do osadnika [15]. Zatoka położona najdalej w górę rzeki otrzymała przekop do osadnika zamykany za pomocą specjalnych wrót istniejących do dzisiaj. W czasie jego powstania najpewniej zrezygnowano z wykorzystywania zatoki położonej najdalej w dół rzeki [22].

Utrzymujące się przez lata niskie stany wody w Wiśle i w osadniku spowodowały konieczność zbudowania w 1964 roku pompowni przetłaczającej wodę z Wisły do osadnika. Pompownię usytuowano na wale. Wyposażona jest w pięć pomp. Dodatkowo w jednej z zatok zainstalowano dwie pompy pływające [11].

W latach 1992-1998 zbudowano cztery ujęcia infiltracyjne na lewym brzegu. Ich mechanizmy ukryte są pod ziemią, a jedynym widocznym z zewnątrz elementem są metalowe pokrywy. Wszystkie ujęcia są studniami, które czerpią wodę z głębokości 5-7 m pod dnem Wisły za pomocą drenów o średnicy 300 lub 400 mm z perforacją i otworami po obwodzie. Warstwa piasku nad drenami zatrzymuje zanieczyszczenia. Długość drenów wynosi od 90 do 165 m. Woda wypływająca z drenów tłoczona jest pompami w przewody. Przy ujęciach pracują pogłębiarki usuwające nadmiar piasku i spulchniacz hydrauliczny "Chudy Wojtek". Piasek gromadzony jest na placu składowym Stacji Pomp Rzecznych i używany jako materiał w filtrach pospiesznych i powolnych. Woda infiltracyjna z ujęć na lewym brzegu Wisły przeznaczona jest dla pierwszego ciągu technologicznego, woda z osadnika płynie drugim ciągiem technologicznym [11].

Projektowa wydajność ujęć wynosiła 50000-60000 m3/h, maksymalnie do 90000 m3/h. Ujęcie PU1 stanowi układ 7 drenów a ujęcie PU2 układ 8 drenów o średnicach 400 mm ułożonych promieniście pod dnem rzeki, które prowadzą do zbiorczej komory przewodem 2000 mm. Wodę ze zbiorczej komory czerpią dwie pompy śmigłowe KPR 500 zamontowane w pionowych rurach 800 mm. Pompy te podają wodę do komory Delta, skąd kanałem grawitacyjnym dopływa ona do pompowni wysokiego ciśnienia. Komora czerpna w kształcie litery T składa się z kolektora zbiorczego z rur stalowych 2000 mm oraz kolektora ssawnego 1600 mm i znajduje się 13 metrów pod powierzchnią. Wyprowadzone są szyby dla potrzeb komunikacyjnych. Komora wyposażona jest w dwie pompy śmigłowe, zatapialną pompę odpiaszczającą, zasuwy odcinające dreny, urządzenia pomiarowe i zabezpieczające [9].

Osadnik Czerniakowski

W latach 1924-1928 roku na Stacji Pomp Rzecznych zbudowano Osadnik Czerniakowski. Jest to zbiornik o powierzchni 17.8 ha i pojemności 1275 tys. m3 [11] i głębokości do 4 metrów [22] w kształcie trapezu z dłuższym bokiem od strony Wisły, a krótszym od strony pompowni tłoczących wodę do Stacji Filtrów. Przeznaczeniem osadnika było zatrzymywanie zawiesin oraz magazynowanie wody, gdy spadał poziom Wisły. Osadnik jest połączony z Wisłą przez system przepustów. Największy z nich to kilkunastometrowe wrota śluzowe, przez które przemieszcza się sprzęt pływający. W czasie powodzi lub niekorzystnych zmian jakości wody wiślanej możliwe jest odcięcie dopływu wody z Wisły. W trakcie budowy osadnika z wydobytej ziemi został usypany wał przeciwpowodziowy o długości 3020 metrów, chroniący Stację Pomp Rzecznych przed zalewaniem [11].

Osadnik został zaprojektowany tak, aby ujęta pod dnem woda mogła docierać kanałem w sposób grawitacyjny. Obniżenie dna spowodowało konieczność wybudowania przepompowni [27]. Do lat 90-tych XX wieku wodociągi pobierały wodę z Wisły i pompowały ją do osadnika, by przez jakiś czas osadzał się tu muł i piasek. Pompy zbierały wodę z powierzchni i tłoczyły do Stacji Filtrów. Od 1993 roku wodę pobiera się bezpośrednio spod dna Wisły przez dreny [26].

Przepompownia

Budynek pompowni wzniesiono w 1952 roku [22]. W latach 50-tych XX wieku na Stacji Pomp Rzecznych zamontowano osiem zespołów pomp typu N23PBD/40-B wyprodukowanych w firmie S. Twardowski. Były to jednostopniowe, pionowe pompy wirowe z wirnikiem dwustrumieniowym o wydajności 1700 m3/h i wysokości podnoszenia 60 m, napędzane silnikiem elektrycznym o mocy 350 KW. Pompy tej konstrukcji pracują do dnia dzisiejszego. Oprócz nich zainstalowanych jest pięć agregatów z pompami śmigłowymi typu PR37.5 z 1965 roku oraz siedem agregatów z pompami dwustrumieniowymi poziomymi typu 60B66 i 50B63 [29].

Dom mieszkalny pracowników Stacji Pomp Rzecznych

Częścią zespołu Filtrów Williama Lindleya była kamienica Pracowników Stacji Pomp Rzecznych (ul. Czerniakowska #126a), przykład warszawskiego modernizmu z lat 30-tych XX wieku [13]. Została zbudowana w latach 1925-1928 [4] (albo około 1932 roku). Trzypiętrowy budynek wybudowany został jako drugi z budynków mieszkalnych. Czternastoosiowy budynek posiada elewację urozmaiconą w wyższej części parą klinowych wykuszy połączonych płytą balkonu. Pomiędzy wykuszami biegną przez wysokość budynku trzy pionowe listwy akcentujące oś wejścia i kończące się na płycie balkonu. Wykusze i sąsiadujące z nimi osie posiadają okna dwuskrzydłowe, pozostałe są trójskrzydłowe. Na osiach drugiej, piątej, dziesiątej i trzynastej zaprojektowano balkony z rurowymi balustradami [33]. Pryzmatyczne wykusze ekspresjonistyczno-pokubistyczne spięte balkonem tworzą rodzaj portyku wejściowego. Pryzmatyczne żłobienia portyku są w stylu art deco. Na dachu znajduje się taras [17]. W czasie okupacji w budynku często bywali żołnierze podziemia, także osoby ujawnione (spalone) przez Niemców [32]. Z tyłu budynku znajduje się plac zabaw, wyremontowany w lipcu 2014 roku [35].

Na terenie stacji pomp znajdował się jeszcze drugi budynek mieszkalny dla pracowników pod numerem 124A. Zlokalizowany był w pobliżu bramy głównej. Został rozebrany około 1980 roku, być może podczas budowy Wisłostrady [22].

Budynek administracyjny

Jet to piętrowa willa, z czerwonej, klinkierowej cegły, dawny dom mieszkalny kierownictwa Stacji Pomp Rzecznych Wodociągów Warszawskich. Został wzniesiony w latach 1885-1886 według projektu W. H. Lindleya. Dwa budynki tego samego projektu stoją na terenie Filtrów [34]. Dom został otoczony ogrodem [7]. Budynek na elewacji frontowej posiada dwie osie okien balkonowych. Cementowe balustrady oszklonego tarasu na parterze i balkonu na pierwszym piętrze mają formę plecionki. Liczące po siedem osi elewacje boczne otrzymały wszystkie okna na piętrze zamknięte łukiem pełnym, a na parterze łukiem odcinkowym [34]. Gzyms obiegający budynek posiada wymurowany z cegły ornament. Przy elewacji północnej umieszczona została zdobiona, drewniana weranda [7]. To jedyny zachowany zabytkowy budynek na terenie Stacji Pomp Rzecznych [3].

Pomnik Henryka Lindleya

Autorką płaskorzeźby jest Z. Wendrowska-Soboltowa. Kamień z tablicą pamiątkową został odsłonięty w 1936 roku w związku z jubileuszem 50-lecia warszawskich wodociągów i kanalizacji. Początkowo stał pomiędzy gmachem administracji i budynkiem hal pomp. Obecnie znajduje się na północ od wzniesionej po wojnie nowej hali pomp [5].

Początkowo Wisła była trzykrotnie szersza i opływała podzielonymi nurtami ogromne zadrzewione kępy, niosąc wędrujące ławice piasku. Rozlewała się kilka razy do roku, a zimą zamarzała na wiele miesięcy. Mieszkańcy budowali groble, kanały odwadniające nadrzeczne bagna oraz kamienne tamy, odpychające gwałtowny nurt od zamieszkałych brzegów [20].

Sytuacja była stabilna do połowy XIX wieku, kiedy regulacja Saskiej Kępy przeprowadzona przez Piotra Steinkellera spowodowała znaczny wzrost dynamiki rzeki. Skierowany ku lewemu brzegowi nurt Wisły zaczął gwałtownie podmywać brzeg Solca. Przeprowadzono wówczas szereg prac umacniających nabrzeże. W wyniku tych prac, podczas gwałtownej letniej powodzi w 1884 roku, brzeg rzeki przesunął się w stronę Kępy Gocławskiej, pozostawiając na stałe z lewej strony gigantyczną piaszczystą łachę [20].

W 1881 roku władze Warszawy zawarły umowę z inżynierami: Williamem Lindleyem (ojcem) i Williamem Heerleinem Lindleyem (synem) na opracowanie projektu i objęcie kierownictwa budowy nowego wodociągu miejskiego. Główne ujęcie wody zostało zlokalizowano między Wisłą i ul. Czerniakowską [21]. Stacja Pomp Rzecznych powstała w latach 1884-1886 [22]. Początkowo miała zajmować teren o powierzchni 3 ha, ale po powodzi z 1884 roku, gdy koryto Wisły oddaliło się, teren stacji powiększył się do blisko 54 ha [1]. Lindeyowie, budując stację poboru wody, musieli znacznie wydłużyć rury ssawne, aby pobierać wodę z rzeki. Ich długość miała wynosić 275-300 metrów, a po zmianie koryta Wisły wzrosła do 770-800 metrów [22].

Woda początkowo była pobierana z nurtu Wisły trzema tzw. smokami. Częste ich zapychanie spowodowało konieczność budowy zatok nadbrzeżnych (zmniejszających prędkość przepływu wody [11]) [1]. Trzy zatoki zbudowano w latach 1906-1910, czwartą w 1929 roku [11]. Dwie z zatok istnieją do dzisiaj, choć nie pełnią już swojej roli. Trzecia, położona dalej w dół rzeki, zlokalizowana była na terenie Cypla Czerniakowskiego [22].

Hale Pomp

Zespół hal na Stacji Pomp Rzecznych powstawał etapami. W skład pierwotnego kompleksu wybudowanego z klinkierowej cegły wchodziły trzy hale pomp i dwie kotłownie [7]. W 1886 roku została wzniesiona pierwsza hala północno-zachodnia wraz z kotłownią i kominem zlokalizowanym na północ od niej. Hala mieściła trzy pompy o napędzie parowym (o mocy 140 KM produkcji James Watta [29]), pobierające wodę ze smoków i tłoczące ją do Stacji Filtrów. Około 1900 roku wzniesiono drugą halę pomp (południowo-zachodnią) wraz z kotłownią oraz kominem południowym. Hala mieściła trzy pompy parowe. Około 1904 roku wzniesiono trzecią halę (północno-wschodnią) i rozbudowano kotłownię północną. W hali zamontowano trzy pompy parowe. W 1920 roku ukończono budowę czwartej hali (południowo-wschodniej). Była ona niższa od pozostałych hal i mieściła trzy elektropompy (firmy Sulzer o wydajności 1150 m3/h i wysokości podnoszenia 42 m [29]), zamontowane w 1923 roku. Budynek kotłowni południowej rozbudowano, przeznaczając nową część na warsztaty [6]. Po wybudowaniu osadnika, pompy miały za zadanie czerpania z niego wody [29]. W 1933 roku pompy parowe w pierwszej hali zastąpiono zespołami elektropomp (odśrodkowych, jednostopniowych z wirnikiem dwustrumieniowym, o wydajności 1710 m3/h [29]), wysoką halę przedzielono stropem, a w otrzymanym w ten sposób górnym pomieszczeniu ulokowano Muzeum Wodociągów i Kanalizacji. Hal pomp zostały wysadzone we wrześniu 1944 roku [6].

W latach 1924-1928 zbudowano odkryty osadnik [2], mający służyć wstępnemu oczyszczaniu wody. Woda z Wisły była kierowana przez zatoki nadbrzeżne do osadnika, potem do Hal Pomp, a stamtąd dopiero do Stacji Filtrów [1]. W 1925 roku część terenu wydzielono pod budowę szkoły powszechnej [1]. W 1928 roku wodę zaczęto czerpać z osadnika [6].

Początkowo wykorzystywano parowe urządzenia tłoczące, przed 1933 rokiem wymieniono je na wysokowydajne pompy elektryczne [21]. W 1936 roku umieszczono na ścianie Stacji Pomp Rzecznych płaskorzeźbę Lindleya dłuta Z. Wendrowskiej-Soboltowej [10].

Gdy osadnik funkcjonował, przy bardzo powolnym przepływie woda pozostawiała ponad 60% zawiesin, a następnie spływała przez dwie komory ssawne pomp tłocznych. W czasie, gdy osadnik był czyszczony i woda z niego nie mogła być czerpana, trzecią zatoczką zasysano wodę do kanału grawitacyjnego, skąd spływała bezpośrednio do pomp tłocznych. W 1938 roku Stacja Pomp Rzecznych posiadała dwa zespoły pomp elektrycznych o ogólnej wydajności 190000 m3 wody na dobę. Dla zabezpieczenia ciągłości tłoczenia wody stacja posiadała rezerwę w postaci dwóch zespołów pomp parowych o wydajności ponad 100000 m3 wody na dobę [15].

2 sierpnia 1944 roku samozwańczy kapitan Sęp, Izydor Sosnowski, poprowadził ochotników w uderzeniu na Stację Pomp Rzecznych, zakończonym dużymi stratami.

27 i 28 sierpnia 1944 roku oddziały Powstańców usiłowały wykonać uderzenie na Stację Pomp Rzecznych. Nie mogąc sforsować przejścia koło osadnika oraz umocnień, ograniczono się do wymiany ogniowej [18]. Stacja Pomp została poważnie zniszczona prze Niemców we wrześniu 1944 roku. Wysadzono hale pomp, zniszczeniu uległ jeden z budynków mieszkalnych [1]. W okresie 22 września 1944 - 29 maja 1945 roku miała miejsce druga i ostatnia w historii przerwa w pracy wodociągów. Wycofujące się wojska niemieckie zrabowały też część wyposażenia filtrów i pompowni [8].

W 1945 roku po zajęciu Warszawy przez wojska radzieckie i polskie natychmiast przystąpiono do odbudowy zakładów wodociągowych. 29 maja 1945 roku do miasta popłynęła woda [21] poprzez Osadnik Czerniakowski [23]. W 1952 (1964 roku [11]) roku wzniesiono nowy budynek Pompowni Głównej [1].

Na przełomie lat 50-tych i 60-tych XX wieku poważnym problemem był pobór wody przy bardzo niskich stanach Wisły [22]. W wyniku długoletniego procesu obniżania się poziomu wody w Wiśle, poziom wody w Osadniku był także coraz niższy [23]. Rozwiązało to umieszczenie drenów pod dnem Wisły [22] oraz realizacja wizji Feliksa Panzera z połowy XIX wieku, gdy w 1952 roku rozpoczęto budowę studni eksploatacyjnej „Gruba Kaśka” z pompownią na środku Wisły [23].

W 2016 roku zaplanowano Rowerostradę z Łomianek do Wilanowa, która na całej długości miała biec tuż nad wodą. Na kilkusetmetrowym odcinku obok osadnika zaplanowano przezroczysty tunel. Ponieważ Osadnik Czerniakowski jest w obrębie strefy bezpośredniej ochrony sanitarnej, ostatecznie szlak poprowadzono w tym miejscu wzdłuż ul. Czerniakowskiej, ponad kilometr od rzeki [25].