Opisywany obszar obejmuje teren dawnych cegielni Granzowa w Kawęczynie po obu stronach ul. Chełmżyńskiej przy skrzyżowaniu z ul. Strażacką. Obecnie w większości nie jest zagospodarowany (są tu nieużytki, łąki albo zalesienia).

Na zachód od ul. Chełmżyńskiej znajduje się dom dla pracowników (ul. Chełmżyńska #169), parterowy, ceglany, z dwuspadowym dachem i z niewielkim gankiem od strony podwórza. Od ulicy ma cztery proste okna. Na południe od niego znajdowała się dawniej willa Granzowa, a na północ cegielnia. Przy ulicy stoi kapliczka.

Po wschodniej stronie ul. Chełmżyńskiej jest zagajnik, a na północ od niego stoi czworak dawnych zakładów (ul. Chełmżyńska 168) i następnie niewielki dwukondygnacyjny dom w głębi działki (ul. Chełmżyńska #174).

W 2022 roku przy ul. Strażackiej #53 znajdowała się hurtownia opakowań jednorazowych (budynek na planie litery L wybudowany w 2008 roku), dalej duży plac wytwórni mas bitumicznych COLAS Polska (uruchomionej między 2001 i 2005 rokiem, ul. Strażacka #55), Młodzieżowy Ośrodek Wychowawczy nr 2 ze Szkołą Podstawową Specjalna nr 131 (ul. Strażacka #57), dwa domy mieszkalne (ul. Strażacka #59 i #61) oraz zakład przemysłowy Philipiak (ul. Strażacka 63/65).

Kapliczka

Przy rondzie Granzowa stoi przydrożna kapliczka Matki Boskiej Kawęczyńskiej [26] wykonana z żeliwa, ceramiki i cegły [26]. Pod zdobionym żeliwnym baldachimem w formie neogotyckiej sterczyny zwieńczonej krzyżem na murowanym wysokim cokole z blendami, z których dolna frontowa wypełniona jest ceramicznymi ozdobnymi płytkami [18] umieszczono żeliwny odlew figury Maryi [26]. Pierwotnie kapliczka stała przy murze okalającym willę Granzowa [18]. W czasie budowy ronda została przeniesiona, a w 2006 roku poddana renowacji [26].

Czworak

Przy ul. Chełmżyńskiej #168, znajduje się trzykondygnacyjny budynek mieszkalny z czerwonej cegły. To tzw. dom czworaczy. Został wybudowany w drugiej połowie XIX wieku dla pracowników Kawęczyńskich Zakładów Cegielnianych Kazimierza Granzowa [27]. Była to wówczas najwyższa dopuszczalna wysokość zabudowy w Rembertowie [21]. Budynek wchodził w skład dawnego założenia urbanistycznego [27].

Przed II wojną światową na parterze znajdowała się piekarnia i sklep [9]. W czasie okupacji pod ścianą budynku rozstrzeliwani byli ludzie w egzekucji. Widoczne są jeszcze niektóre ślady kul [25]. W 2017 roku mieściły się tu mieszkania komunalne [29].

W ramach programu „Warszawa w dobrej kondycji” obok czworaka powstała jedna z miejskich siłowni plenerowych, które tworzą takie urządzenia jak Wyciskacz, Twister, Biegacz, Orbitrek, Wioślarz, Wahadło [28].

Młodzieżowy Ośrodek Wychowawczy nr 2

Historia Młodzieżowego Ośrodka Wychowawczego Nr 2 sięga 1934 roku, kiedy Towarzystwo Dobroczynne im. Michaliny Mościckiej założyło Zakład dla Dziewcząt Moralnie Zaniedbanych. Siedzibą była prawdopodobnie willa prezydenta Gabriela Narutowicza przy ul. Parkowej. Zakład prowadził internat dla 30 wychowanek. Dziewczęta uczęszczały do szkół powszechnych przy ul. Belwederskiej i ul. Dolnej, po południu uczyły się krawiectwa. W 1936 roku Zakład przeniesiono do budynku przy ul. Krypskiej 41 [22].

W czasie II wojny światowej pogorszyły się znacznie warunki bytowe wychowanek. Formą oporu było tajne nauczanie zorganizowane w Zakładzie przez kierowniczkę Marię Bednarską. Podczas Powstania Warszawskiego budynek spłonął a Zakład tymczasowo znalazł schronienie przy ul. Krypskiej 39. Od 1956 roku siedzibą był pałacyk przy ul. Grochowskiej 64. Zakład finansowany był początkowo ze środków społecznych i własnej działalności gospodarczej. Później przeszedł pod opiekę państwa. Przez naukę szkolną, pracę w warsztatach, naukę wykorzystania czasu wolnego, pedagogizację rodzin, kształtowano prospołeczne postawy wychowanek [22].

W sierpniu 1973 roku Zakład otrzymał siedzibę w budynku szkoły przy ul. Strażackiej 57. Budynek powstał jako jedna ze szkół w latach 60-tych XX wieku na 1000-lecie Państwa Polskiego [22].

W nowym obiekcie poprawiły się warunki nauczania, przybyła sala gimnastyczna i boisko sportowe. Zwiększono limit wychowanek do 72. W 1981 roku Zakład został przekształcony w Państwowy Młodzieżowy Ośrodek Wychowawczy, placówkę podlegającą Kuratorium Warszawskiemu, świadczącą usługi resocjalizacyjne dla dziewcząt z całego kraju. Z inspiracji dyr. Elżbiety Katolik wprowadzono lokalny system wychowawczy. Placówka stała się miejscem Ogólnopolskich Spotkań Małych Form Teatralnych [22].

W 2019 roku funkcjonowały tu Gimnazjum nr 29 i Szkoła Podstawowa nr 131 [23].

Zakłady Philipiak

Historia produkcji naczyń kuchennych przez włoską rodzinę Garavagliów sięga 1947 roku. W 1967 roku powstała na przedmieściach Mediolanu działająca do dzisiaj fabryka naczyń ze stali szlachetnej. Firma Philipiak Milano powstała w 2001 roku w wyniku współpracy rodziny Garavagliów z polskimi partnerami biznesowymi. Fulvio Garavaglia postanowił nadać polsko brzmiącą nazwę i uczynić Polaka współwłaścicielem [24].

Filia w Polsce mieści się przy ul. Strażackiej #63/65. W 2001 roku na posesji znajdowały się jedynie świeżo oddane budynki przy ulicy. Duża hala w głębi działki pojawiła się w 2015 roku w miejscu niewielkiego okrągłego placyku.

Cegielnie

Kawęczyn pojawia się w dokumentach w średniowieczu jako część dóbr Kamion. Na początku XVII wieku znalazł się w tzw. kluczu skaryszewskim [18]. Znaczną część tego terenu stanowiły gliniaste nieużytki, zawierające wyśmienity surowiec dla przemysłu cegielnianego i ceramicznego [2].

Wzmianki o cegielni w Kawęczynie pochodzą z 1826 roku, kiedy burmistrz Przedmieścia Pragi informował że Cegielnia Miejska we wsi rządowej Kawenczynie została wypuszczona w wieczną dzierżawę poprzez publiczną licytację. Była to duża cegielnia z piecem okrągłym systemu Hoffmana. Wyrabiano tu cegłę i dachówkę z wybornego materiału. Przy cegielni funkcjonowała fabryka wyrobów z tarrcotty [2].

W 1863 roku cegielnia będąca w posiadaniu Moszka Cyns została przymusowo wywłaszczona. W lipcu 1865 roku została wystawiona na sprzedaż, wraz z zapasami gliny wyszychtowanej na kilkadziesiąt tysięcy sztuk cegły. Wówczas zapewne grunty w Kawenczynie nabył Kazimierz Granzow i rozbudował zakład. Według niektórych źródeł odkupił teren od rodziny szlacheckiej Olędzkich (63 ha [13], jednak Olędzcy byli właścicielami Kawenczyna koło Łukowa) [2]. Cegielnię połączono z fabryką wyrobów z terakoty i w 1866 (1886 [2]) roku przekształcono w Kawęczyńskie Zakłady Cegielniane Kazimierza Granzowa (Zakłady Cegielniane Kazimierza Granzowa w Kawęczynie) [2] [18].

Pod koniec XIX wieku kawęczyńskie cegielnie były zmechanizowane. Posiadały 7 silników o mocy 190 KM każdy, które wprawiały w ruch mieszadła, czerpaki, taśmociągi oraz zasilały w energię elektryczną hale, magazyny, oświetlały podwórza oraz osiedle robotnicze i Granzówkę. Kazimierz Granzow ufundował też kilka kapliczek z cegieł wyrabianych w Kawęczynie, które stanęły przy drogach wyjazdowych z osady [2].

Granzow wybudował przy zakładach wzorowe osiedle dla robotników. Tworzyło je kilkanaście piętrowych domów mieszczących sto siedemdziesiąt mieszkań. Około 1896 roku mieszkało w nich 650 osób. Właściciel założył przy osadzie fabrycznej szkolę podstawową, ochronkę dla dzieci, czytelnię oraz pawilony handlowe mieszczące sklep i pralnie. Ubezpieczył swych pracowników od następstw nieszczęśliwych wypadków [2], a ich dobytek i mieszkania od ognia i kradzieży [19], co na tamte czasy było rzadkością [2].

Na początku XX wieku funkcjonowały już trzy cegielnie przy ul. Strażackiej, a czwarta bliżej ul. Gwarków powstała w latach 20-tych XX wieku [14]: pierwsza bezpośrednio koło Willi Granzowa, druga w rejonie ośrodka wychowawczego, trzecia w rejonie ul. Stężyckiej, a czwarta w rejonie ul. Chełmżyńskiej i ul. Gwarków [14]. Zgromadzony kapitał zakładowy wynosił 1.5 mln rubli, a obroty roczne 3 mln. Zatrudnienie w całej firmie dochodziło do 375 robotników [19].

Zakłady zdobywały wiele nagród i wyróżnień na międzynarodowych wystawach i targach, w tym dwanaście medali złotych [2]. Słynęły z jakości wyrobów w całym Królestwie Polskim [18]. W 1883 roku przeprowadzono testy cegieł z 22 zakładów. Najlepsze okazały się cegły Granzowa, które wytrzymywały nacisk do 194 i 267 KG/cm2 [15]. Po 100 latach wytrzymują nacisk 100 kg na cm3 [19].

Zakłady oferowały m.in. cegłę zwyczajną, maszynową, licówkę, kominową, dętą, radialną, okładkową, posadzkową, sufitową, klinkierową, oblicową (najbardziej znanym produktem była kolorowa cegła oblicowa tzw. cegła granzówka [14]), białą, żółtą i czerwoną, modelową, ogniotrwałą, klinkierową, kolorową, a także płyty gzymsowe, lufta kominowe i wentylacyjne, posadzki i płyty pirogranowe, saczki i dreny, rury kamionkowe i kanalizacyjne, kominy, wentylatory koinowe, bruki klinkierowe, dachówki felcówkę i karpiówkę oraz wyroby keramitowe. Wyroby było znakowane nazwą "Kawenczyn" lub literami "KG". Produkty wykorzystano m.in. przy budowie sieci kanalizacyjnej Lindleya w Warszawie, gmachu Teatru Wielkiego i Wielkiej Synagogi na Tłomackiem, Szpitala Dzieciątka Jezus, kościoła Wszystkich Świętych na Grzybowie, pałacyku Raua, budynków dworcowych kolei terespolskiej i kolei nadwiślańskiej czy kamienicy przy Królewskiej 16. Początkowo wyroby dowożono platformami konnymi bezpośrednio do Warszawy. Później korzystano ze stacji kolejowej w Rembertowie [2].

W 1912 (1911 roku [19]) roku przemianowano zakłady na "Towarzystwo Akcyjne Kawenczyńskie Zakłady Cegielniane Kazimierza Granzowa", którego prezesem został Kazimierz Granzow, a w zarządzie znaleźli się także Józef Tenaler i Jan Wedel. Dyrektorami zarządzającymi byli m.in Filip Wasserman, Hipolit Izdebski, J. Zawadzki i Aleksander Jung. Pracą cegielni kierowali majstrowie murarscy: August Berke, Joachim Eppen i Antoni Pijanowski. Księgowość prowadził Michał Malinowski. Biura i kantor sprzedaży znajdowały się przy al. Jerozolimskich 31, Daniłowiczowskiej 10, Marszałkowskiej 127, al. Jerozolimskich 68, Erywańskiej/Kredytowej 16, Wiejskiej 9, Czerniakowskiej 171/173 i 6 sierpnia 22 [2].

Willa Granzowa

Willa Granzowa (Grancówka, ul. Chełmżyńska #165) to dawny budynek administracyjny zakładów ceramicznych Kazimierza Granzowa. Powstał jako eklektyczna willa według pomysłu Granzowa. Wzniesiony został przy użyciu szerokiej gamy materiałów produkowanych w cegielni. Mury zbudowano z różnych gatunków cegły, zastosowano dachówkę najwyższej jakości, zamontowano ceramiczne przewody wentylacyjne i kominowe, a fasadę wyłożono ozdobioną geometrycznymi wzorami żółtą cegłą oblicową. W jednym z naroży willi wyróżniała się wieżyczka [1]. Willa była doskonale widoczna z okien pociągów Kolei Terespolskiej i stanowiła reklamę firmy [2].

Willę wzniesiono w latach 1888-1890 (lub w 1895 roku) [1].

Budynek przetrwał II wojnę światową [1]. Od 1951 do 1991 roku budynek był w posiadaniu Kuratorium Oświaty i Wychowania, które urządziło w nim szkołę, następnie przedszkole [3].

Budynek poddawany tylko drobnym naprawom i systematycznie niszczał. Projekt remontu w 1962 roku szacowano na 280 tys. złotych [1].

Mieścił się tu Szkolny Ośrodek Socjoterapii [1], istniejący tu od 1 września 1981 roku [5]. Lekcje odbywały się w budynku ośrodka, a egzaminy maturalne prowadzono w CKU. Tam też uczniowie otrzymywali świadectwa maturalne i ukończenia szkoły. Budynek był zdewastowany i wymagający wewnętrznej przebudowy, ponieważ wszystkie sale były przechodnie. Od chwili otrzymania budynku, kiedy nastąpiła pewna swoboda i większa odrębność placówki, można się było zająć dopracowywaniem i rozwijaniem metod oddziaływań socjoterapeutycznych. 19 kwietnia 1982 roku ośrodek przeniesiono do budynku przy ul. Grochowskiej 194/196 [5].

W latach 80-tych XX wieku ściany zaczęły pękać [1]. Ówczesny konserwator zabytków nie planował remontu obiektu, uznając, że ma on niewielkie znaczenie historyczne [3]. Budynek wpisano do rejestru zabytków pod numerem 1248-A w 1989 (1984 [8]) roku [1].

Około 1990 roku oddzielono od nieruchomości od ul. Strażackiej szpaler drzew z ogrodu oraz zachodnią jego część [3]. W 1991 (1989 [7]) willa ponownie stała się własnością Zakładów Cegielnianych Kazimierza Granzowa SA, lecz kilka lat później przedsiębiorstwo zbankrutowało [1].

W 1993 roku stowarzyszenie MONAR chciało zaadaptować zabytek, a w połowie lat 90-tych XX wieku planowano umieszczenie tam filii Urzędu Gminy Warszawa-Rembertów, ale pomysły te nie doszły do skutku [3].

Na potrzeby filmu Wirus z 1996 roku willę częściowo wysadzono. Budynek nabyły dwie rodziny, które nie podjęły remontu. Około 2000 roku pod ciężarem śniegu zawalił się częściowo dach, w 2004 runęła wieżyczka, a w 2009 także część ścian na piętrze [1]. Stan zabytku znacznie się pogorszył. Po kilku pożarach rozniecanych przez wandali, willa nie miała ani dachu, ani stropów. Pozostały tylko fragmenty zewnętrznych ścian [12]. Pod murem rozrzucone były części karoserii samochodowych przywleczone z pobliskiego złomowiska, butelki czy skrawki gazet. Dawny ogród zarósł, żeby dojść do willi trzeba było przedrzeć się przez chaszcze [15].

W lipcu 2007 roku Rada Dzielnicy Rembertów podjęła uchwałę o zwróceniu się do prezydenta Warszawy z wnioskiem o zakup zabytku przez miasto, znowu bezskutecznie. Również w 2007 roku stołeczny konserwator zabytków zawiadomił policję o możliwości popełnienia wykroczenia polegającego na braku zabezpieczenia willi. W 2009 roku Sąd Rejonowy dla Warszawy Pragi Północ umorzył postępowanie, stwierdzając, że właściciele nie mieli obowiązku remontu budynku przeznaczonego do rozbiórki [3].

W 2009 roku gruntową drogę (dzisiaj zachodni fragment ul. Strażackiej) pomiędzy linią kolejową i budynkiem poszerzono i otwarto dla ruchu [1].

W 2013 roku budynek kupiła spółka Millbery [1] należąca do konsorcjum zajmującego się skupem i sprzedażą złomu [12] z zamiarem przystosowania go na potrzeby centrum zdrowia i urody [1]. Millbery planował na tyłach willi wybudować dodatkowo halę sportową, nawiązujący do architektury willi budynek usługowy w miejscu dawnej oficyny [12] i korty do squasha. Z powodu budowy hali wycięto niemal wszystkie drzewa, samosiejki, oprócz jednego [17]. Projekt restauracji i odbudowy willi przygotowała w 2014 roku Pracownia Rewaloryzacji Architektury Nowy Zamek w składzie Tomasz Głębowski i Maja Kwiatek [16].

W 2014 roku rozpoczęły się przygotowania do rewitalizacji willi [4]. W marcu 2014 roku właściciel dostał pozwolenie na odgruzowanie, zabezpieczenie murów poprzez "zszycie" kotwami i usztywnienie wstawioną do środka żelbetową konstrukcją, podbicie fundamentów i odtworzenie zewnętrznej formy budynku [12]. Spółka Millberry miała zamiar najpierw dokładnie rozebrać zachowane elementy domu (45 tys. cegieł). Prace rozpoczęto w kwietniu, ale przerwano je po jednym dniu, gdyż stan murów okazał się znacznie gorszy od przewidywanego. Okazało się, że ściany trzymały się tylko na glinianej zaprawie ceramicznej okładziny [4]. Katastrofalny stan potwierdziła ekspertyza wykonana na zlecenie stołecznego konserwatora zabytków przez rzeczoznawcę Ministra Kultury [12]. Inwestor otrzymał zgodę na rozbiórkę murów pod warunkiem ich odbudowy [4], wydaną przez stołecznego konserwatora zabytków Małgorzatę Gmiter. Prace rozbiórkowe miały być przeprowadzone ręcznie, a odzyskany materiał zabezpieczony i użyty do odbudowy willi [1]. Prace wznowiono we wrześniu, jednak [4] budynek zburzono przy użyciu koparki, zniszczono także mury piwnic [1], nie troszcząc się o zachowany detal oraz wystrój [4]. W gruzowisku leżały zniszczone się płytki okładzinowe, filary, fragmenty ceglanych łuków i nadproża [17].

Inwestor dowodził, że podjęta przez zakład kamieniarski próba odzyskania płytek i kształtek ceramicznych nie powiodła się (z 47,5 tys. elementów odzyskano zaledwie 532). Przedstawił też wyniki badań laboratoryjnych trzech wybranych cegieł (wyszło, że nie nadają się do wznoszenia ścian konstrukcyjnych) [7]. Choć budynek był chroniony wpisem do rejestru zabytków, zniknął bezpowrotnie.

Spółka Millbery złożyła wniosek o wykreślenie budynku z rejestru zabytków. 16 maja 2016 roku wykreślono z rejestru nieistniejącą willę. W sierpniu 2016 roku Generalny Konserwator Zabytków Magdalena Gawin uchyliła z mocą wsteczną zgodę na rozbiórkę willi z 2014 roku uznając, że stołeczny konserwator zabytków Piotr Brabander rażąco naruszył prawo. Decyzja nie wywołała jednak żadnych skutków, gdyż jej następstw nie można było odwrócić. W styczniu 2017 roku Prokuratura Okręgowa Warszawa-Praga nie stwierdziła znaczących uchybień przy rozbiórce willi i umorzyła postępowanie. W sierpniu 2017 roku dochodzenie wznowiła Prokuratura Regionalna w Warszawie [1].

Teren w miejscu willi został wykarczowany. Dodatkowo zostało postawione po lewej stronie nowe ogrodzenie terenu [9]. Obecnie teren w miejscu willi jest traktowany jako składowisko materiałów.

W latach 30-tych XX wieku powstała [2] wąskotorowa kolejka fabryczna która łączyła stację kolejową z cegielnią Granzowa na Kawęczynie. Tor prowadził do bramy cegielni na tyłach Willi Granzowa przy ul. Chełmżyńskiej [20]. Kolejka dowoziła cegły z zakładów do stacji kolejowej w Rembertowie [2].

W 1936 roku firma otrzymała nazwę Kawenczyńskie Zakłady Cegielniane Kazimierza Granzowa, Spółka Akcyjna. Zarząd stanowili: Władysław Granzow, Henryk Martens senior, Gustaw Martens, Aleksander Dyżewski, Michał Ratyński i Henryk Martens junior [2].

Kres zakładom przyniosła II wojna światowa [2]. Zakłady ceramiczne zostały zbombardowane w 1939 roku [1]. Dyrektorem Zakładów w 1939 roku był Michał Ratyński [14].

Cegielniami w czasie okupacji zarządzało Towarzystwo Eksploatacji Cegielń i Zakładów Ceramicznych, które wyprzedawało majątek cegielni. W części zabudowań znajdowała się niemiecka firma Smitt&Jung, która budowała kolejową bazę paliwową na Olszynce Grochowskiej. Pracowali w niej głównie Żydzi z Polski i Czechosłowacji [2], z rembertowskiego getta [20].

Znaczna cześć zabudowań cegielni uległa zniszczeniu w 1944 roku [2]. Cegielnia przy ul. Stężyckiej (nr 3) uległa wcześniej prawie całkowitej rozbiórce lub zniszczeniu, a cegielnia przy Wilii Granzowa (nr 1) poważnym uszkodzeniom [14]. Ocalała Willa Granzówka, tzw. "dom inżyniera" przy ul. Chełmżyńskiej oraz kilka hal, magazynów i innych budynków wzdłuż ul. Strażackiej [2].

Zanim powszechnie stały się dostępne samochody, cegły wożono furmankami. W 1974 roku nawierzchnia ul. Żołnierskiej była wykonana z cegły klinkierowej [20].

Możliwe, że wagoniki lub lokomotywa na bocznicy cegielni stały w latach 80-tych XX wieku w rejonie rozwidlenia torów do elektrociepłowni. Była tam tzw. Baza albo Fabryka, gdzie kierowcy przedsiębiorstwa zostawiali tam samochody. Za płotem prowadził tor kolejowy, zwany „tępym”, którym w latach 80-tych XX wieku jeździła drezyna. Tor prowadził z Poligonu w Rembertowie do ul. Marsa, gdzie stacjonowało wojsko rosyjskie [20].

W 2016 roku zmodyfikowano układ drogowy, budując dość komplikowane rondo w miejscu dawnego skrzyżowania ul. Chełmżyńskiej i Strażackiej. 16 marca 2017 roku nadano mu nazwę Kazimierza Granzowa [6].