Elektrociepłownia Żerań (ul. Modlińska #15) to druga co do wielkości, pod względem ilości wytwarzanego ciepła, po Elektrociepłowni Siekierki, elektrociepłownia w Warszawie. Zakład jest obecnie własnością spółki PGNiG TERMIKA SA [1]. Podstawowym paliwem jest węgiel kamienny. Docelowo ma być nim gaz ziemny. Z charakterystycznych trzech kominów elektrociepłowni najwyższy jest białoczerwony o wysokości 200 metrów [6].

Kompleks przemysłowo‑portowy na Żeraniu, który miał objąć 15 km2, był inwestycją Planu Sześcioletniego. W centrum założenia przewidziano budowę Portu Żerańskiego z 5.5-kilometrowym nabrzeżem. Pomiędzy nim, a Wisłą zaplanowano wzniesienie elektrowni z bocznicą kolejową i własnym basenem portowym [18].

Głównym obiektem zespołu jest hala siłowni wybudowana w 1953 roku w stalowej konstrukcji szkieletowej, dorównująca wysokością (40 m) ówczesnym 12-piętrowym budynkom. Wydłużona, w połowie długości podwyższona nadbudówka hali produkcyjnej została zespolona wąskim łącznikiem z budynkiem administracyjnym. Ceglane elewacje wzdłużne hali podzielono modułowo na osie „lizenami” ramowo domkniętymi od góry. W obrębie tak pomyślanego modułu (osi) harmonijnie połączono wielkie, wydłużone okna górnej kondygnacji z małymi oknami kondygnacji dolnej zdobnymi w gzymsowe naczółki i parapetowe płyty. Znacznie bardziej socrealistyczne formy przewidziano dla budynku laboratorium oraz dla biurowca, wprawdzie aż sześciokondygnacyjnego, ale równego wysokością hali. Dwie dolne kondygnacje (strefę cokołową) odcięto wydatnym gzymsem, a okna poszczególnych osi połączono ramami i płytami podokiennymi piętra. Na wyższych kondygnacjach wprowadzono osiowe, wertykalne pasma płycin, w których osadzono okna i płyty parapetowe, nad drugim piętrem – ornamentowane. Płycinowo-płytowy fryz stanowił podstawę dla wydatnego gzymsu koronującego. Całość architektury kojarzy się z renesansowymi włoskimi palazzi. W wersji zrealizowanej zrezygnowano jednak z powyższego programu dekoracji [18].

Proces technologiczny

Bocznicą kolejową, nawet kilka razy dziennie, przyjeżdża pociąg z węglem. Węgiel spada przez kraty wprost na taśmociągi lub trafia specjalnych dołów, z których jest przesuwany suwnica na hałdę. Z hałdy wędruję taśmociągami najpierw do młynów, które mielą węgiel na pył, potem do bunkrów, a na końcu wdmuchiwany jest do kotłów, gdzie ulega spaleniu. Powstałe popioły z pieca trafiają rurami w dół, a dalej na składowisko, spaliny zaś przechodzą z kotłów do instalacji elektrofiltrów, a później trafiają do kominów i do atmosfery. W sterowni cztery osoby zarządzają pracą kotłów, młynów węglowych i transporterów. Spalenie węgla wytwarza ciepło, które trzeba wykorzystać do podgrzania wody. Niezbędną wodę pobierają z Wisły pompy ślimakowe lub wirnikowe. Woda podgrzewana jest w kotłach, aż zamieni się w parę o temperaturze około 500 stopni Celsjusza. Para trafia rurami pod wysokim ciśnieniem do hali turbogeneratorów (pracujących od 1954 roku). Turbogeneratory produkcji radzieckiej są chodzone wodorem. W tej hali obowiązuje rygorystyczny zakaz wzniecania ognia. Oprócz generatorów produkcji ZSRR w hali są też dwa nowe generatory produkcji Siemensa. W pomieszczeniu wyprowadzenia mocy z generatora zwykłe kable prostu by się stopiły. Prąd o napięciu 6300V i natężeniu ponad 2000A przesyłany jest rurami. Pracą turbin i dystrybucją prądu zajmuje się kolejna sterownia. Stąd prąd trafia do transformatorów, które podnoszą napięcie do 120kV i liniami napowietrznymi prąd trafia do sieci energetycznej. Część energii trafia do czterech baterii awaryjnych, każda o napięciu 220V i pojemności 1200Ah. W razie awarii prąd z nich zasili oświetlenie awaryjne i komputery sterujące. Ciepła woda wytworzona w kotłach trafia do rur, a następnie do mieszkań [7]. Zakład wyposażony w 5 kotłów parowych OP-230, dwa kotły fluidalne, cztery kotły wodne (szczytowe) oraz 8 turbozespołów ciepłowniczych (w tym jeden przeciwprężny). Elektrociepłownia dysponuje mocą cieplną 1580 MW (pozwala na ogrzanie 40% Warszawy [2]) i elektryczną 386 MW [1]. Kotły fluidalne zmniejszają one emisję pyłu, tlenków siarki i azotu [2]. W lecie jedna maszyna generuje ciepło, druga prąd. W zimie wszystkie maszyny pracują na ogrzewanie mieszkań i podgrzanie wody [6].

Ujęcie wody chłodzącej i zrzut podgrzanej wody zainstalowano też w porcie, ponieważ zmienne stany wody w Wiśle niekiedy uniemożliwiały działanie elektrociepłowni. Potrzebom elektrociepłowni służy osadnik o powierzchni 2,4 ha, połączony z kanałem bezpośrednio przy wlocie od strony Wisły. Z funkcjonowaniem elektrociepłowni związany jest też basen przemysłowy o powierzchni 6,5 ha, oddzielony od rzeki, który służyć miał do zrzutu wód podgrzanych [16].

Na terenie Elektrociepłowni Żerań znajduje się Jednostka Ratowniczo-Gaśnicza nr 1 Straży Pożarnej oraz budynek Hotelu pod Grotem [3].

Żerań to dawna wieś książęca, a po włączeniu Mazowsza do Korony wieś królewska przy szlaku nadwiślańskim z Warszawy do Jabłonny, w miejscu dawnej przeprawy przez Wisłę. Król Władysław IV nadał wieś Kamedułom z Bielan. W końcu XVIII wieku wieś tworzyło 10 gospodarstw rozlokowanych wokół przeprawy. Od południa tereny Żerania graniczyły z gruntami należącymi do jurydyki Golędzinów. Budowa portu oraz elektrociepłowni spowodowała zniszczenie wsi i osiedla [13].

W dwudziestoleciu międzywojennym tereny obecnej elektrociepłowni tworzyły: osada Żerań, kolonia Elsnerów, kolonia Zofiówka, kolonia Czarnuszka, osada Dębówka, Moszkowizna oraz Osiedle Klejarnia [11]. Przez obszar ten przebiegała również granica miasta.

Plan wybudowania elektrociepłowni na pograniczu Różopola, Żerania i Pelcowizny datuje się na lata 30-te XX wieku [6]. Jego budowa została zapisana w planach rozwoju miasta przez prezydenta Stefana Starzyńskiego. Rozpoczęto nawet prace przygotowawcze [3]. W 1919 roku rozpoczęto budowę Kanału Obwodowego wraz z portem Żerańskim. Prace zaczęte przez I wojną światową zostały przerwane w 1920 roku [16].

Hodowla kaktusów

Przy ul. Modlińskiej #43 znajdowała się przemysłowa hodowla kaktusów Szymona Fuchsa. W 1936 roku firma miała w ofercie ponad 250 gatunków kaktusów. Jego zakład zatrudniał mieszkańców Różopola, Pelcowizny i Żerania [14]. Działka oznaczona w rejestrach jako Osiedle Klejarnia należała do Fiszela Fuchsa i zajmowała powierzchnię około 4.5 hektara między działkami wsi Żerań (nr 41) a parcelą Dębówka (nr 45). W południowej części znajdował się budynek mieszkalny z zabudowaniami gospodarczymi oraz ogrodem od strony ulicy, zaś po północnej stronie znajdowały się szklarnie [12]. Gospodarstwo zostało zniszczone w czasie kampanii wrześniowej [14]. Obecnie w miejscu zakładów ogrodniczych znajduje się stacja energetyczna po południowej stronie głównego budynku elektrociepłowni [12].

We wrześniu 1939 roku toczyły się tutaj walki w obronie Warszawy. 15 września został wysadzony mostek na Kanale Żerańskim i rozpoczęły się walki z Niemcami. Dwa dni później wojska obrońców wycofały się z tego terenu [15].

Do planu budowy elektrociepłowni, pierwszego w kraju, powrócono w 1949 roku. Projekt wstępny został opracowany przez Biuro Projektów Energetycznych w Warszawie, projekt techniczny przez Ciepłoprojekt w Leningradzie (wobec braku doświadczeń skorzystano z dokumentacji i urządzeń z ZSRR [1]), a projekt architektoniczny przez Jerzego Romańskiego i Jana Soroczyńskiego [3].

Urządzenia zostały dostarczone przez Związek Radziecki w 1951 roku [17]. Budowa trwała w latach 1952-1956 [1]. W trakcie realizacji budowy Elektrociepłowni została podjęta decyzja o rozwoju scentralizowanego systemu ogrzewania w Warszawie [7]. Do budowy przyjechali robotnicy z całego kraju. Wielu z nich zamieszkało w pośpiesznie skleconych drewnianych barakach, które stanęły nad Wisłą. Tempo budowy, nawet jak na owe czasy, było zawrotne. Kamień węgielny wkopano w 1951 roku, a pierwszą turbinę uruchomiono już w 1954 roku. W otwarciu Żerania uczestniczyli delegaci niemal ze wszystkich krajów socjalistycznego bloku. Pojawiła się nawet specjalna seria znaczków pocztowych. Początkowo Żerań produkował tylko prąd o mocy 25 MW [8].

Przy Kanale Żerańskim w latach 1955-1957 powstała przemiałownia cementu (projektu Mareka Leykama z zespołem) z sześcioma wielkimi silosami,

funkcjonalistyczną halą główną o całkowicie przeszklonej elewacji frontowej

oraz piętrowym budynkiem administracyjnym [18]. W latach 1956-1961 dostawą energii cieplnej objęto pierwsze osiedla na Pradze, część Śródmieścia i Żoliborz [1].

Do końca 1960 roku zainstalowano 7 kotłów parowych OP 230 i 7 turbozespołów WT 25 osiągając w grudniu 1961 roku projektowaną moc cieplną i elektryczną [10]. Od początku był to obiekt o szczególnym znaczeniu strategicznym. Władza wymagała dyspozycyjności dwadzieścia cztery godziny na dobę. Najważniejsza była Fabryka Samochodów Osobowych, do której elektrociepłownia dostarczała energię oraz gorącą wodę i parę niezbędną do produkcji. Gdy poziom Wisły niebezpiecznie opadł, to powstał (ziemia i spychacze były już przygotowane) plan zasypania Kanału Żerańskiego, żeby ściągnąć wodę z Zalewu Zegrzyńskiego. Energetycy mieli swoje ośrodki wczasowe, przychodnie, premie i dodatki, w czasach największych niedoborów żywności działał w zakładzie dobrze zaopatrzony bufet [8].

W wyniku rozwoju Warszawy podejmowano kolejne decyzje o rozbudowie Elektrociepłowni. W latach 1961-1968 zainstalowano kolejny kocioł parowy i 3 turbiny, a w latach 1968-1975 dodatkowo 4 kotły wodne WP 120 [10].

Podczas zimy stulecia w 1978 roku węgiel przyjeżdżał z kopalni tak zamarznięty, że kilofami i łomami ludzie go rozkruszali i wrzucali na taśmy podające węgiel do młynów. Siekierki wówczas stanęły, Żerań przetrwał [8].

Na szczycie 200-metrowego komina elektrociepłowni 29 września 1982 roku pojawił się napis Solidarność i znak Polski Walczącej [5].

W 1993 roku przedsiębiorstwo przekształcono w jednoosobową spółkę Skarbu Państwa i rozpoczęto proces modernizacji. W latach 1994-1998 [10] zmodernizowane zostały elektrofiltry wszystkich kotłów parowych zmniejszające emisję pyłów [8]. Przed modernizacją okoliczne samochody pod koniec dnia cały były w szarym pyle, po zainstalowaniu filtrów pyłu nie było wcale [8]. W 1995 roku uruchomiono stację przygotowania wody uzupełniającej sieć ciepłowniczą Warszawy, w technologii odwróconej osmozy o nominalnej wydajności 600 m3/h [10]. W 1997 roku [10] zamontowano nowoczesne ekologiczne kotły fluidalne. Dzięki przekonstruowaniu układów przepływowych turbin zwiększono moc elektryczną elektrociepłowni [3]. W 1999 roku dobiegł końca proces modernizacji hydrotransportu popiołu, czym zlikwidowano zrzut wód nadosadowych ze składowiska popiołu do Wisły [10].

W 2000 roku w Elektrociepłowni Żerań zainstalowano na każdym z kominów ciągły pomiar emisji zanieczyszczeń do atmosfery. Na podstawie monitoringu spalin kontroluje się wielkości emitowanych zanieczyszczeń, które utrzymuje się znacznie poniżej poziomu dopuszczalnych norm [10].

W 1999 roku Ministerstwo Skarbu Państwa ogłosiło listę potencjalnych inwestorów. W 2000 roku zakład wraz z całą spółką Elektrociepłownie Warszawskie S.A. wykupiła szwedzka spółka Vattenfall, która za 900 mln zł otrzymała 55% udziałów. Szwedzi dodatkowo odkupili udziały od pracowników i zobowiązali się do podwyższenia kapitału spółki w ciągu 60 miesięcy o 80 mln zł. Nowy właściciel z 4500 zwolnił 3400 osób [8].

W 2001 roku włączono do eksploatacji drugi ekologiczny kocioł fluidalny [1].

W 2001 roku samolot zawadził o komin elektrociepłowni. Kadłub i skrzydła maszyny spadły na budynek odmrażalni wagonów i zbiornik z paliwem [9]. Niestety, pilot zginął na miejscu katastrofy. Jak wynika z raportu komisji badającej ten wypadek lotniczy, prawdopodobną przyczyną zdarzenia był błąd pilota. Samolot wykonywał rutynowy lot. Gwałtowna zmiana widoczności spowodowała u pilota chwilową utratę orientacji w położeniu samolotu, a próba ominięcia komina nie powiodła się [7].

W 2011 roku na terenie zakładu wybudowany został 55-metrowy betonowy silos na popiół fluidalny, który przedtem był wywożony na składowisko przy ul. Myśliborskiej [3].

W dniach 6-7 września 2012 roku doszło do pożaru taśmociągów podających pył węglowy. Konieczne było wyłączenie całej elektrowni [1]. Ogień przepalił ścianę i opadł na dach sąsiedniego budynku biurowego, który również stanął w płomieniach. Akcja gaszenia pożaru trwała około półtorej godziny. W wyniku pożaru ranne zostały dwie osoby (jedna zmarła od poparzeń), a zakład wyłączono z użytku na kilka tygodni [3].

Kolejnym krokiem milowym było pojawienie się w 2011 roku nowego właściciela – spółki PGNiG TERMIKA, w której 72% udziałów ma Skarb Państwa. Vattenfall sprzedał swoje udziały za prawie 3 mld zł [8].

W planach jest rozbudowa elektrociepłowni o nowy blok energetyczny opalany gazem ziemnym. W ramach inwestycji ma powstać także dziesięciokilometrowa nitka gazociągu z tłoczni gazu w Rembelszczyźnie. Warunki zabudowy uzyskano w marcu 2013 roku, zaś na początku 2014 roku rozstrzygnięty został przetarg na wykonanie projektu budowlanego. Najkorzystniejszą ofertę złożyła firma ILF Consulting Engineers Polska. Pod koniec 2014 roku wydana została zgoda na budowę bloku gazowo-parowego, który ostatecznie będzie mieć 450MW mocy elektrycznej oraz 255 MWt mocy cieplnej [3]. W 2014 roku PGNiG Termika przekazała miastu mostek na Kanale Żerańskim, którym dawniej przewożono popiół, a który ma zostać przerobiony na most pieszo-rowerowy w celu utworzenia dalszej części ścieżki rowerowej przy Wiśle [3].