#51 Fort Sokolnickiego

Wnętrze parku zajmuje fort Sokolnickiego, którego właściwa część, czyli ceglana baszta artyleryjska Montalemberta powstała w 1851 roku. Dwukondygnacyjna (plus część podziemna) budowla o planie niepełnego koła z wejściem w szyi otoczona była fosą ze stanowiskami strzeleckimi, a zwieńczenie i dach zostały przykryte ziemią. W latach 1864-1874 Fort Siergieja został umocniony wałem ziemnym, fosą w kształcie lunety (o dwóch czołach i dwóch barkach z otwartą szyją), murem Carnota i galerią strzelecką z systemem chodników minerskich. Pośrodku czoła wzniesiono kojec skarpowy. Chodniki prowadzące do dwóch końców przeciwskarpy nie zostały schowane pod fosą tylko przecinały ją łącząc się bokami z murem Carnota. Zarówno kojec jak i przeciwskarpa zostały połączone poternami z wnętrzem fortu. Wejścia do potern znajdowały się w wale i zostały wzbogacone o schron artyleryjski z podręczną prochownią [2].

Generał Michał Sokolnicki herbu Nowina, był wybitnym polskim dowódcą, strategiem, inżynierem i wynalazcą. Zasłynął jako doskonały fortyfikator. Walczył wojnie polsko-rosyjskiej w 1792 roku i insurekcji kościuszkowskiej w 1794 roku. Wraz z gen. Henrykiem Dąbrowskim współtworzył Legiony Polskie, towarzyszył Napoleonowi w marszu na Moskwę i w odwrocie po klęsce (choć żadne dane o jego udziale nie zachowały się). Przeżył oblężenie Paryża, walczył w oddziałach Królestwa Polskiego. Zmarł w 1816 roku w Warszawie [8].

Park Żeromskiego

Park Żeromskiego został zaprojektowany przez Leona Danielewicza i Stanisława Zadora-Żeleńskiego i zajmuje powierzchnię 6 ha [3]. Przypomina trójkąt o bokach 300x300x400 metrów [11]. Centrum parku stanowi ocalała baszta artyleryjska i jej obwałowanie, poryte w dużej mierze wiekowymi drzewami, pamiętającymi też początki istnienia obiektu. Od strony placu Wilsona, naprzeciwko wejścia, znajduje się fontanna wraz z rzeźbą „Aliny”. Idąc w prawo mijamy kamień Jacka Kuronia, plac zabaw dla dzieci, kącik dla zakochanych i historyczne poidełko by dojść do baszty artyleryjskiej [11]. Obok niej znajdują się dwa kolejne głazy z tablicami upamiętniającymi 5 i 75 rocznicę odzyskania niepodległości. W parku dominują lipy i klony srebrzyste, są też modrzewie i cisy pospolite w wersji krzaczastej [6].

Rewitalizacja terenów zielonych została zaplanowana zgodnie z pierwotnymi planami z 1932 roku. Nastąpiła odnowa szaty roślinnej, połączono stare, porosyjskie fortyfikacje jako tło dla tradycyjnych innowacji ogrodniczych, zachęcających do romantycznych spacerów. Pojawił się ogromny plac zabaw. Przywrócono do ładu alejki, z obustronnie rozmieszczonymi ławeczkami. Całość została oświetlona, ogrodzona i jest pilnowana, park po zmierzchu zostaje zamykany, aby uniknąć zniszczeń aktów wandalizmu, jakie miały miejsce przez zabezpieczeniem tego terenu [3].

Rzeźba "Aliny"

Dziewczyna z dzbanem zwana Aliną została stworzona przez Henryka Kunę na zamówienie budowniczych parku w 1936 roku. Przetrwała wojnę oraz okres stalinowski. Oparła się kradzieży w 1991 roku, roztrzaskując się na kawałki. Rabusie zakopali szczątki w lasku nieopodal Olszynki Grochowskiej, które zostały parę lat później odnalezione przez poszukiwacza skarbów. Pieczołowicie odrestaurowana stanowi nadal nieodzowny element krajobrazu parku. W 2000 roku pracownik Urzędu Żoliborza zaproponował, aby Alina stała się znakiem graficznym Żoliborza. Kopia Aliny ze styropianu znajduje się w sali Wydziału Obsługi Mieszkańców Urzędzie Dzielnicy Żoliborz [4].

Kamienie upamiętniające 5-tą i 75-tą rocznicę odzyskania niepodległości

Kamienie znajdują się w pobliżu zejścia z wału ziemnego od strony baszty fortu i dawnej prochowni, symbolizują dwukrotne odzyskanie przez Polskę niepodległości.

Poidełko

Jeden ze zdrojów ustawionych w warszawskich parkach w 50-tą rocznicę uruchomienia warszawskich wodociągów. Pierwotnie w Parku Żeromskiego stanęła pijka podobna do tej z parku Sowińskiego. Obecnie znajduje się tam pijka, jaką można spotkać na przykład w Ogrodzie Krasińskich. Przedwojenna pijka prawdopodobnie uległa zniszczeniu [12].

Kamień Jacka Kuronia

W 2006 roku przy ul. Mickiewicza ustawiono kamień upamiętniający Jacka Kuronia. Znajduje się na nim wyryte nazwisko wraz z datami urodzin i śmierci. Z miejsca, w którym znajduje się kamień widać blok po drugiej stronie ulicy, w którym przez niemal całe życie mieszkał Jacek Kuroń [10].

Tablica pamięci szpitala

Na ścianie fortu znajduje się tablica pamiątkowa o treści „Ten fort był szpitalem nr 104 AK w Powstaniu Warszawskim XVIII – IX 1944 r. Pamięci lekarzy, sanitariuszek i wszystkich którzy ratowali życie. Żołnierze Żywiciela”.

Prochownia

Na terenie Parku Żeromskiego znajduje się zabytkowa prochownia, w której, jak sama nazwa wskazuje, przechowywano proch i materiały wybuchowe. Swoje początki miejsce to wiąże z istnieniem Fortu Siergieja. Początkowo był to skład wojskowy, później, w okresie międzywojennym i po wojnie, element magazynu Archiwum Państwowego. Obecnie znajduje się tam restauracja Prochownia, założona przez Jolantę i Mariannę Zjawińskie. Dwupoziomowe wnętrze i możliwość zjedzenia posiłku w zimnych murach rosyjskiej twierdzy może być ciekawym przeżyciem [13].

Początki zagospodarowania terenów obecnego Parku Żeromskiego sięgają XVI i XVII wieku, kiedy znajdowały się tu folwarki i gospodarstwa rolne [5]., m.in. folwark Fawory na gruntach wsi Polków [17]. W okolicy parku znajdowały się Rogatki Marymonckie, będące bramą do miasta w okresie istnienia okopów Lubomirskiego. Rogatki rozebrano w 1832 roku, zaledwie po 14 latach istnienia, podczas budowy Cytadeli [14][15][16].

W trakcie zaborów wszystkie te tereny zostały skonfiskowane i powstał plan budowy sieci umocnień i fortyfikacji, stworzony przez Iwana Dehna. Prace na budową Cytadeli Warszawskiej ruszyły w 1832 roku [1].

W pierwszej rozbudowie Cytadeli otoczono ją systemem fortów. Według planów zatwierdzonych przez cara Mikołaja I w grudniu 1848 i maju 1849, powstało sześć obiektów (Bateria Nadbrzeżna, Fort Gieorgija, Fort Pawła, Fort Siergieja, Fort Aleksieja, Fort Władimira). Przed czwartym bastionem zaprojektowano basztę artyleryjską znaną później jako Fort Siergieja, a następnie jako Fort Sokolnickiego [2]. Całość Cytadeli stanowiła rolę posterunku policji i wojsk stacjonujących w garnizonie. Dodatkowo była magazynem żywności, amunicji i broni. Gdy po Powstaniu Cytadela zamieniła się w więzienie, więźniów przybywało tak dużo, że część była transportowana do okolicznych fortów [5]. Podobnie jak pozostałe elementy Cytadeli, Fort Siergieja nie podlegał rozkazowi rozbiórki z 1909 roku [2].

Podczas I wojny światowej Fort pozostał niemal nienaruszony. Po odzyskaniu niepodległości Cytadelę przejęło Wojsko Polskie i stacjonowało tam aż do wybuchu II wojny światowej. Nie ma ważniejszych wzmianek o szczególnych wydarzeniach z tamtego czasu związanych z tym miejscem. W 1921 roku fortowi nadano imię gen. Michała Sokolnickiego [2].

Park im. Stefana Żeromskiego powstał na terenie dawnej fortyfikacji z inicjatywy Towarzystwa Przyjaciół Żoliborza. Okoliczny krajobraz pozostawiał wówczas wiele do życzenia. Ponieważ projektanci Cytadeli nie zadbali o otoczenie jej jakąkolwiek roślinnością, toteż tereny wokół niej przypominały pustynię. Mieszkańcy po odzyskaniu niepodległości często sami sadzili drzewa. Stało się to zwyczajem, w którym w 1929r roku wzięli udział nawet przedstawiciele władz. 26 czerwca 1930 roku rozpoczęto budowę parku [5]. Do pracy z nakazu Magistratu powołano ludzi bezrobotnych w ramach prac interwencyjnych. Zasypana została fosa, a przeciwskarpa i dolna kondygnacja fortu znalazły się pod ziemią. Pośrodku wału, w miejscu schronu, zrobiono przejście. W stanie niemal nienaruszonym zostawiono basztę i wysoki wał ziemny [6]. 31 maja 1932 roku, w setną rocznicę budowy Cytadeli Aleksandryjskiej, otwarto park do użytku mieszkańców [2]. Uroczyście posadzono tam pierwsze 300 klonów, niektóre stoją tam do dziś. Teren był nadzorowany, ogrodzony i zamykany na noc [6]. W zimowe dni każdy mógł spróbować swoich sił w jeździe na łyżwach na przygotowanej ślizgawce albo pozjeżdżać z górki na sankach na torze saneczkowym. W 1936 r. przy głównym wejściu pojawiła się fontanna z rzeźbą Henryka Kuny „Dziewczyna z dzbanem”.

W swojej początkowej wersji park zajmował obszar 4,7 ha i był zaprojektowany w stylu modernistycznym. Nawiązywał tym samym do architektury ówczesnego Żoliborza [1]. Park oddzielał czteropiętrową zabudowę wysoką od willowej części Żoliborza.

W nocy, z drugiego na trzeciego września 1939 roku rozstawiono w parku, jedyne w tej okolicy, działo przeciwlotnicze, które przetrwało aż do 3 października, zostało odholowane z terenu parku. Podczas okupacji park był miejscem spotkań i spędzania przez ludność wolnego czasu [6]. W czasie Powstania Warszawskiego w forcie znajdował się szpital polowy oddziałów Żywiciela [5].

W latach PRL-u fort wypełniają stosy dokumentów – mieszczą się tam wojskowe magazyny archiwalne. Po wojnie park stracił wiele ze swego uroku, zaniedbano pielęgnację drzew i krzewów, a w latach 60-tych XX wieku ktoś pokusił się o kradzież ogrodzenia. Na renowację oczywiście brakowało pieniędzy, więc park był coraz bardziej niszczony [5]. W 1980 roku park zostaje wpisany do rejestru zabytków pod numerem 994A [18].

Pod koniec lat 80-tych Wojsko Polskie opuściło fort. W 1997 r. fort został przekazany Agencji Mienia Wojskowego, która wystawiła go na sprzedaż [7].

W latach 2003-2005 park przeszedł rewitalizację wg projektu architektów krajobrazu Marka Szeniawskiego i Wojciecha Trzópka. Przeprowadzono remont alejek, architektury ogrodowej i odnowiono szatę rośliną [9]. Spaceruje się po alejkach żwirowanych (przepuszczających wodę) oraz po ciągach z kostki ułatwiających prowadzenie wózków [1]. Ustawiono 95 stylowych ławek (żeliwna konstrukcja, drewniane siedzisko), 100 latarni, toaletę i pawilon dla ochrony. Urządzono "kącik dla zakochanych" z zabytkowym poidełkiem. Odrestaurowano fontannę i wyeksponowano kamienie upamiętniające 5. i 75. rocznicę odzyskania niepodległości [9]. Nowe ogrodzenie parku ma ponad kilometr.

Udostępniono również największy w Warszawie plac zabaw [9], o powierzchni ponad 2 tys. m2 [6]. Jest on pokryty sztuczną kilkuwarstwową powierzchnią (bezpieczną stawów). Zróżnicowane kolory dzielą plac na strefy dla młodszych i starszych. Wyposażenie stanowi 20 wielofunkcyjnych zestawów do zabawy. Z placu może aktywnie korzystać jednocześnie ponad 170 dzieci [1].

Jednocześnie został zrewitalizowany fort, według projektu z pracowni Barysz Point Line. Wnętrze zachowało podział na 15 części, zawierających m.in. salę koncertową, salę teatralną, kawiarnie, a w podziemiach pracownie artystyczne, galerie muzyczne i plastyczne [7][3]. Dziedziniec wejścia głównego został przykryty szklanym dachem. Zostały również wyremontowane i przerobione na lokale użytkowe dwie sąsiadujące z fortem prochownie [3].